نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان
2 عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان
3 عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی
چکیده
هرچند دیوان منوچهری بارها تصحیح شده است و هر یک از مصحّحان به سهم خود در عرضۀ متن قابلقبولی کوشیدهاند، هنوز آنچه به عنوان دیوان منوچهری در دست داریم، تا متنی نسبتاً نهایی فاصله دارد و باز هم میتوان با جستوجوی بیشتر و همچنین با پیروی از اصول تصحیح انتقادی، بعضی از ابهامات را برطرف کرد. در این نوشتار برخی ابیات منوچهری را از نظر صحّت نسبت و صحّت ضبطها بررسی کرده و در نتیجۀ جست وجوهای انجامشده صورتهایی پیشنهاد کردهایم. در این راه اتّکای ما به قراین متنی، کهنترین نسخههای بازمانده از اشعار منوچهری و منابع کهن بوده است.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Editing Some Couplets of Manūchihrī Dāmghānī's Divan
نویسندگان [English]
- Mahmoud Rahimi 1
- Naser Rahimi 2
- Mahmoud Abedi 3
1 PhD in persian Language and Literature, Semnan University.
2 Assistant Professor Of Department of Persian Language and Literature, Semnan University.
3 Professor Of Department of Persian Language and Literature, Kharazmi University.
چکیده [English]
Despite having been published several times, no satisfying edition of Manūchihrī Dāmghānī's Divan has been produced and the need for a critical edition of the text remains. Further attempts and more precise examinations are required to improve the text. This article aims to assess certain lines by Manūchihrī, challenging the accuracy of the chosen variants from the viewpoint of textual criticism. Furthermore, the authenticity of some lines ascribed to the poet will be examined considering textual evidence. In the process of this assessment, some new alternative variants will be recommended. In order to support the recommended variants, textual evidence will be adduced by utilizing the earliest surviving manuscripts of Manūchihrī’s poems and taking advantage of a number of old sources.
کلیدواژهها [English]
- textual Criticism
- Manūchihrī Dāmghānī
- bāgh and rāgh
- but
- sārak
- santūr
- pardah-i mādah
- mibram
- sūsan-i surkh
ابن سیده، علیبن اسماعیل (1320 هـ.). المخصّص، السّفر الثّالث عشر، بولاق: مطبعة الکبری الأمیریة.
ابوریحان بیرونی (1370). کتاب الصّیدنه فی الطّب، تصحیح عبّاس زریاب، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـــــــــــــــ ، 1383 (الصّیدنه فی الطّب: داروشناسی در پزشکی). ترجمۀ روسی او. ای. کریموف، مترجم [فارسی] باقر مظفرزاده، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
أحمد محمد شاکر (1389 هـ .) ← الجوالیقی، أبی منصور (1389 هـ ./ 1969 م.)
ادیب یعقوب کردی نیشابوری (1355/ 2535). کتاب البلغه، مقابله و تصحیح متن به اهتمام مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اسدی طوسی، ابوالحسن علیبن احمد (1897). لغت فرس، به سعی و اهتمام پاول هورن، گتنگن: مطبع دیتریخ.
اسدی طوسی، ابومنصور علیبن احمد (1319). لغت فرس، به تصحیح و اهتمام عبّاس اقبال، تهران: چاپحانۀ مجلس.
اسدی طوسی، ابونصر علیبن احمد (1336). لغت فرس، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: طهوری.
اسدی طوسی، ابومنصور احمدبن علی (1365). لغت فرس «لغت دری»، به تصحیح و تحشیۀ فتحالله مجتبائی و علیاشرف صادقی، تهران: خوارزمی.
افشار، ایرج و دیگران (1354). فهرست کتابهای خطّی کتابخانۀ ملّی ملک، جلد دوم: کتابهای فارسی از آداب جنگ تا ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران: چاپخانۀ دانشگاه تهران.
امامی افشار، احمدعلی (انتخاب و شرح) (1372). گزینۀ اشعار منوچهری دامغانی، تهران: قطره.
ـــــــــــــــــــ (انتخاب و توضیح) (1378). گزیدۀ اشعار منوچهری دامغانی، تهران: پردیس 57.
انجو شیرازی، میرجمالالدّین حسینبن فخرالدّین حسن (1351). فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، 3 ج، مشهد: دانشگاه مشهد.
انوری، حسن (به سرپرستی) (1381). فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
باقری، آذر (1390). بررسی باغ در شعر کلاسیک فارسی، تهران: طهوری.
بدر خزانهای بکری بلخی، محمّدبن قوام (1394). بحر الفضایل فی منافع الافاضل، به تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
پروشانی، ایرج (1393). «باغ: اشتقاق واژه»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج 1، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
تقیالدّین کاشی، محمّدبن علی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، جلد اوّل از رکن اوّل، خطّی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش. 272 فیروز، مورّخ 1007 ق.
جمالی یزدی، ابوبکر مطهّر (1386). فرّخنامه، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
الجوالیقی، أبی منصور (1389 هـ ./ 1969 م.). المعرّب من الکلام الأعجمیّ علی حروف المعجم، بتحقیق و شرح أحمد محمد شاکر، القاهرة: دار الکتب.
حاسب طبری، محمّدبن ایّوب (1391). تحفة الغرائب، به تصحیح جلال متینی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حاکمی، اسماعیل (1385). رودکی و منوچهری، تهران: دانشگاه پیام نور.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (مؤلف ناشناخته) (1383). مقدمه بارتولد، تعلیقات مینورسکی، ترجمه میرحسینشاه، تصحیح و حواشی میراحمدی و ورهرام، تهران: دانشگاه الزّهراء.
خالقی، روح الله (1385). سرگذشت موسیقی ایران، جلد اوّل، تهران: صفیعلیشاه.
خلف تبریزی محمد حسینبن (1362). برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
دانشپژوه، محمّدتقی (1340). فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، مجلّد چهاردهم، تهران: دانشگاه تهران.
دانشپژوه، محمّدتقی و بهاءالدّین علمی انواری (1355/ 2535). فهرست کتب خطی کتابخانۀ مجلس سنا، ج 1، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای ملّی.
دبیرسیاقی، محمد (1332). لبیبی و اشعار او، تهران: کتابخانۀ خیّام.
ــــــــــــــــ (1379). «مشخّصات نسخهها»، «پاورقی[ها]» و «فهرست[ها]»، در دیوان منوچهری دامغانی ← منوچهری، احمدبن قوص (1379).
ــــــــــــــــ (1390). آغوشی پر ریحان، دامنی پر گل، قزوین: سایهگستر با همکاری حدیث امروز.
درج 4 (کتابخانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی)، تهران: مهر ارقام ایرانیان و مهر ارقام رایانه.
دُنیسری، محمّدبن ایّوب (1387). نوادر التّبادر لتحفة البهادر، به کوشش محمّدتقی دانشپژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دهخدا، علیاکبر [و دیگران] (1377). لغتنامۀ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
رنگچی، غلامحسین، (1372). گل و گیاه در ادبیّات منظوم فارسی، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
ریشار، فرانسیس (1368). «آغاز آشنایی فرانسویان با زبان فارسی»، ترجمۀ ع. روحبخشان، نشر دانش، س. 10، ش. 2 (بهمن و اسفند): 16- 23.
زمخشری، جارالله ابوالقاسم محمود (1386). مقدّمة الأدب، [به کوشش ی. گ. وتسشتاین،] با مقدّمۀ دکتر مهدی محقّق، تهران: مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مکگیل [افست چاپ 1843 لایپزیگ].
زنجانی (1387) ← منوچهری (1387).
زنگی بخاری، محمّدبن محمودبن محمّد (1374). بستان العقول فی ترجمان المنقول، به کوشش محمّدتقی دانشپژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سرّامی، قدمعلی (1393). «باغ: باغ در شعر فارسی»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج 1، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
سفینه، خطّی، کتابخانۀ مجلس سنا، ش. 243، احتمالاً از سدۀ یازدهم ق.
سیّد حسن غزنوی (1362). دیوان، به تصحیح و مقدمۀ محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران: اساطیر.
شمس فخری اصفهانی (1337). واژهنامۀ فارسی: بخش چهارم معیار جمالی، ویراستۀ صادق کیا، تهران: دانشگاه تهران.
شهمردانبن ابی الخیر (1362). نزهتنامۀ علائی، به تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
طوسی، محمّدبن محمود (1382). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
عفیفی (1351) ← انجو شیرازی (1351).
عبدالرّشیدبن عبدالغفور الحسینی المدنی التّتوی (1337) (بیتا؛ تاریخ مقدّمه)، فرهنگ رشیدی، به تحقیق و تصحیح محمّد عبّاسی، 2 ج، تهران: کتابفروشی بارانی.
عقیلی خراسانی، سیّد محمّدحسینبن محمّدهادی (1388). مخزن الادویه، تهران: سنایی [افست چاپ 1844 کلکته].
عنصر المعالی کیکاووسبن اسکندر (1378). قابوسنامه، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
فخرالدّین اسعد گرگانی (1349). ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فرّخی سیستانی، علیبن جولوغ (1380). دیوان، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
فرزاد، عبدالحسین (1376). نقد و پژوهش منوچهری، تهران: آتیه.
کسایی مروزی (1373). کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، تألیف و تحقیق دکتر محمّد امین ریاحی، تهران: علمی.
کیا (1337) ← شمس فخری (1337).
گرامی، بهرام (1386). گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، با مقدّمۀ ایرج افشار، تهران: سخن.
محمّدبن هندوشاه نخجوانی (1355/ 2535). صحاح الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مراغی، عبدالهادیبن محمّد (1388). منافع حَیَوان، به کوشش محمّد روشن، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مسعود سعد (1364). دیوان، به اهتمام و تصحیح مهدی نوریان، اصفهان: کمال.
مسعودیّه، محمّدتقی (1384). سازهای ایران، تهران: زرّین و سیمین.
معزّی، محمّدبن عبدالملک (1389). دیوان، به سعی و اهتمام عبّاس اقبال، تهران: اساطیر [افست چاپ 1318 کتابفروشی اسلامیه].
معین، محمّد (1379). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
مکری، محمّد (1361). فرهنگ نامهای پرندگان در لهجههای غرب ایران، تهران: امیرکبیر.
ملّاح، حسینعلی (1363). منوچهری دامغانی و موسیقی، تهران: هنر و فرهنگ.
منوچهری، احمدبن قوص، دیوان، خطّی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ش. 4669، مورّخ 1010 ق.
ـــــــــــــــــــــــ، دیوان، خطّی، کتابخانۀ ملّی ملک، ش. 5004، مورّخ 1011 ق.
ـــــــــــــــــــــــ، دیوان، خطّی، کتابخانۀ ملّی پاریس، ش. Supplément persan 725، احتمالاً مکتوب در 1010 تا 1015 ق.
ـــــــــــــــــــــــ، دیوان، خطّی، کتابخانۀ ملّی ملک، ش. 5275، مورّخ 1258 ق.
ـــــــــــــــــــــــ، 1886، دیوان، تصحیح، ترجمه به فرانسه، یادداشتها و مقدّمه بیبرشتاین کازیمیرسکی، پاریس: Klincksieck.
ـــــــــــــــــــــــ (بیتا). دیوان، با تصحیح و تحشیه محمّدحسین نهاوندی، تهرانـ تبریز: شرکت چاپ کتاب.
ـــــــــــــــــــــــ (1363). دیوان، به اهتمام سیّدمحمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
ـــــــــــــــــــــــ (1379). دیوان، به اهتمام سیّدمحمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
ـــــــــــــــــــــــ (1387). دیوان، به کوشش برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ (1392). دیوان، به تصحیح حبیب یغمایی، به کوشش و مقدّمۀ سیّدعلی آل داود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
موفقالدّین ابو منصور علی هروی (1346). الابنیه عن الحقائق الادویه یا روضة الانس و منفعة النفس، به تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
نصیرالدّین طوسی (خواجه)، محمّدبن محمّد (1348). تنسوخنامۀ ایلخانی، با مقدّمه و تعلیقات مدرّس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظامی، الیاسبن یوسف (1385). هفت پیکر، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
ــــــــــــــــــــــ (1390). خسرو و شیرین، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
یوسفی (1378) ← عنصر المعالی کیکاووسبن اسکندر (1378).
Blochet, E. (1928). Catalogue des manuscrits persans, Tome troisieme (3), Paris: Réunion des Bibliothèques Nationales.
De Blois, Francois (2004). Persian Literature: A Bio-Bibliographical Survey, Vol. V: Poetry of the Pre-Mongol Period, London and New York: RoutledgeCurzon.
Hanaway, W. (1988). s.v. ‘BĀḠ: In Persian Literature’, in Encyclopædia Iranica, (Vol. III, Fasc. 4, pp. 395- 396), London and New York: Routledge & Kegan Paul.
Richard, Francis (1980). ‘Les manuscrits persans rapportés par les frères Vecchietti et conservés aujourd’hui à la Bibliothèque Nationale’, Studia Iranica, vol. 9, pp. 291-300.
-------------------- (2013). Catalogue des manuscrits persans. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits. Tome II: Supplément persan. Première partie, 1-524; Deuxième partie, 525-1000, (2 volumes), Roma: Istituto per l’Oriente C.A. Nallino.
Shakabpa, Tsepon W. D. & Victor C. Falkenheim (2010). s.v. ‘Tibet: Climate’, in The New Encyclopædia Britannica, 15th edition. (Vol. 16, p. 207), Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc.
Wylie, Turrell V., Victor C. Falkenheim and Others (2017). s.v. ‘Tibet: Plant and animal life’, Encyclopædia Britannica [online edition], Retrieved from https://www.britannica.com/place/Tibet