نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار بازنشستة پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
2 استادیار دانشگاه گیلان، گروه پژوهشی گیلان‌شناسی
چکیده
بخش قابل‌توجهی از آثار مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران ضمن پذیرش نظریة استبداد شرقی، استبداد را ویژگی جامعة ایرانی خوانده‌اند و معتقدند درطول تاریخ ایران همواره سایة استبداد در همة حوزه‌های اجتماعی جامعة ایرانی گسترده بوده است. این گفتمان که می‌توان از آن به‌منزلة گفتمان استبدادزدگی یاد کرد نقش و جایگاه تعیین‌کننده‌ای را برای دولت و نهاد سیاست در تاریخ ایران درنظر داشته و معتقد است وجود قرن‌ها حاکمیت استبداد مطلقه و قدرت خودکامه در جامعة ایرانی موجب عدم شکل‌گیری نهادهای مدنی و صنفی شده و این موجب عدم پویایی جامعه گردیده است. این مقاله می‌کوشد تا با اتکا به‌روش کتاب‌خانه‌ای و مطالعة آثار و مکتوبات غیرایرانیان با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی انگارة غالب در زمینة وجود حاکمیت استبداد مطلقه در جامعة ایران را به زیر سؤال ببرد. برپایة یافته‌های تحقیق، ساختار حاکم بر نهاد بازار، نهاد دین، لایه‌های اجتماعی و جایگاه ایلات در جامعة ایرانی نشان می‌دهد نظریة استبداد ایرانی ریشه در فراروایت‌ها یا نظریه‌های کلان استبداد شرقی و شیوة تولید آسیایی دارد و با واقعیت‌های تاریخی ایران مطابقت ندارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Validation of the Ttheory of "Oriental Ddespotism" in Uunderstanding Ssocial Ddevelopments in Iran
نویسندگان [English]
- Muzaffar Namdar 1
- Javad Nazarimoghaddam 2
1 Emeritus Assistant Professor, Institute of Humanities and Cultural Studies
2 Assistant Professor, University of Guilan, Guilan Research Center
چکیده [English]
Many of the research works on the Iranian history and culture, while embracing the theory of Oriental Despotism, regard despotism as a feature of Iranian society, and they believe that during the history of Iran, the shadow of tyranny has always been widespread in all social areas of the Iranian community. This discourse has considered a decisive role for the government and the institution of politics in the Iranian history and believes that despotism in Iran has prevented the formation of civil and guild organizations. This article tries to criticize this discourse with a descriptive-analytical approach with the library method as well as the study of non-Iranian writings. According to the research findings, the structure of the market institutions, religious institutions, social strata and tribal status in the Iranian society show that the Iranian despotism theory is rooted in the meta-narratives or the great theory of Oriental Despotism and Asian Production which does not correspond to the historical facts of Iran.
کلیدواژه‌ها [English]
- Historical Ssociology
- Historical Meta-narrative
- Orientalism
- Oriental Ddespotism
- Iranian Despotism
-
آبراهامیان، یرواند (1387)، «استبداد شرقی بررسی ایران عهد قاجار»، مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمة سهیلا ترابی فارسانی، تهران: پردیس دانش و شیرازه.
آزاد ارمکی، تقی (1391)، بنیان‌های فکری نظریة جامعة ایرانی، تهران: علم.
ازغندی، علی‌رضا (1385)، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران: قومس.
آشتیانی، منوچهر (1391)، «استبداد و حکومت استبدادی در جهان تاریخ؛ استبداد شرقی و وجه تولید آسیایی دو مادر نظریة تاریخ ایران»، سورة اندیشه، دی و بهمن، ش 66 و 67.
اشرف، احمد (1347)، نظام فئودالی یا نظام آسیایی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورة قاجاریه، تهران: زمینه.
اوبن، اوژن (1362)، ایران امروز ایران و بین النهرین؛ سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ترجمه و حواشی و توضیحات علی‌اصغر سعیدی، تهران: زوار.
اورسل، ارنست (1352)، سفرنامة اورسل، ترجمة علی‌اصغر سعیدی، تهران: زوار.
بروگش، هاینریش کارل (1367)، سفری به دربار سلطان صاحب‌قران: 1859-1861، سفرنامة ایلچی پروس در ایران، ترجمة حسین کردبچه، تهران: اطلاعات.
بشیریه، حسین (1376)، «جامعة مدنی، قدرت، ایدئولوژی، موانع تحقق جامعة مدنی در ایران»، در مجموعه مقالات تحقق جامعة مدنی در جمهوری اسلامی ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بنجامین، ساموئل گرین ویلر (۱۳۶۳)، ایران و ایرانیان، ترجمة حسین کردبچه، تهران: علمی.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368)، ایران و ایرانیان، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
پیروز، پوریا (1371)، «موانع توسعه در ایران، برخی عوامل تاریخی»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش 5 و 6.
جنادله، علی (1391)، نهادهای مدنی سنتی و تحولات نوسازی در ایران، رسالة دکتری دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
خنجی، محمدعلی (1358)، تاریخ ماد و منشأ نظریة دیاکونف، تهران: طهوری.
دوستدار، آرامش (1370)، امتناع تفکر در فرهنگ دینی، پاریس: خاوران.
دوستدار، آرامش (2004)، درخشش‌های تیره، پاریس: خاوران.
دوگوبینو، کنت (بی‌تا)، سه سال در ایران، ترجمة ذبیح الله منصوری، تهران: فرخی.
دون، استفن پ. (1368)، سقوط و ظهور شیوة تولید آسیایی، ترجمة عباس مخبر، تهران: مرکز.
راوندی، مرتضی (1357)، تاریخ اجتماعی ایران، ج 3، تهران: امیرکبیر.
رحمانیان، داریوش (1380)، تاریخ علت‌شناسی انحطاط و عقب‌ماندگی ایرانیان و مسلمین، تبریز: دانشگاه تبریز.
رضاقلی، علی (1373)، جامعه‌شناسی خودکامگی، تهران: نشر نی.
رضاقلی، علی (1377)، جامعه‌شناسی نخبه‌کشی، تهران: نشر نی.
رنه دالمانی، هانری (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمة علی محمد فره‌وشی، تهران: گیلان.
زیباکلام، صادق (1373)، ما چگونه ما شدیم، تهران: روزنه.
ساباین، جرج (1353)، تاریخ نظریات سیاسی، ترجمة بهاء الدین پازارگاد، ج 2، تهران: امیرکبیر.
ساویچ لندور، آرنولد (1392)، ایران در آستانة مشروطیت در سرزمین آرزوها، ترجمة علی‌اکبر عبدالرشیدی، تهران: اطلاعات.
سریع‌القلم، محمود (1390)، اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار، تهران: فرزان روز.
سریع‌القلم، محمود (1380)، عقلانیت و آیندة توسعه‌یافتگی ایران، تهران: مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه.
سریع‌القلم، محمود (1386)، فرهنگ سیاسی ایران، تهران: پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
سیف‌اللهی، سیف‌الله (1374)، اقتصاد سیاسی ایران، مجموعه مقاله‌ها و نظرها، تهران: پژوهشکدة جامعه‌پژوهی و برنامه‌ریزی المیزان.
سیف، احمد (2004)، استبداد ذهن و فرهنگ استبدادی، لندن: بی‌جا.
شجاعی زند، علی‌رضا (1379)، «سلسله‌های اسلامی در ایران و مسئلة مشروعیت»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 153 و 154.
شهبازی، عبدالله (18 آبان 1382)، «گیلدهای غربی و صنوف ایرانی»، پایگاه الکترونیکی عبدالله شهبازی.
عنایت، حمید (1377)، نهادها و اندیشه‌های سیاسی در ایران و اسلام، با تصحیح و مقدمة زیباکلام، تهران: روزنه.
فلور، ویلم (1366)، جستارهایی ازتاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ج 1، ترجمة ابوالقاسم سری، تهران: توس
فوران، جان (1377)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمة احمد تدین، تهران، خدمات فرهنگی رسا.
قاضی مرادی، حسن (1389)، پیرامون خودمداری ایرانیان رساله‌ای در روان‌شناسی اجتماعی مردم ایران، تهران: کتاب آمه.
کدی، نیکی آر. (1369)، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم.
کدی، نیکی آر. (1385)، ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان، ترجمة مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس.
کربن، هانری (1363)، آیین جوان‌مردی، تهران: نشر نو.
کرونین، استفانی (1383)، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین، ترجمة مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
کمپفر، انگلبرت (1363)، سفرنامة کمپفر، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
گلدستون، جک (1385)، مطالعاتی نظری، تطبیقی، و تاریخی درباب انقلاب‌ها، ترجمة محمدتقی دلفروز، تهران: کویر.
گودرزی، غلام‌رضا (1389)، درآمدی بر جامعه‌شناسی استبداد ایرانی، تهران: مازیار.
گودلیه، موریس (1358)، شیوة تولید آسیایی، ترجمة ف. امیراختیار، تهران: نسیم.
لمبتون، ا. ک. س. (1345)، مالک و زارع در ایران، ترجمة منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مارتین، ونسا (1389)، دوران قاجار: چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم، ترجمة افسانه منفرد، تهران: آمه.
ماهرویان، هوشنگ (1385)، تبارشناسی استبداد ایرانی ما، تهران: بازتاب نگار.
منتسکیو، شارل لوئی دوسکوند ( 1362)، روح القوانین، ترجمة کریم مجتهدی، تهران: امیرکبیر.
موقن، یدالله (1378)، زبان، فرهنگ، و اندیشه، مجموعه مقالات، تهران: هرمس.
موقن، یدالله (1323)، «تاریخچة مفهوم استبداد شرقی»، ماه‌نامة نگاه نو، ش 23.
نامدار، مظفر (1385)، در حسرت تجدد و ترقی: بازخوانی علل ناکارآمدی و ناکامی مدرنیته و مدرنیسم در ایران، تهران: پژوهش.
نراقی، حسن (1380)، جامعه‌شناسی خودمانی، تهران: اختران.
نعمانی، فرهاد (1358)، تکامل فئودالیسم در ایران، تهران: خوارزمی.
هالیدی، فرد (1358)، دیکتاتوری و توسعة سرمایه‌داری در ایران، ترجمة فضل الله نیک آیین، تهران: امیرکبیر.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1372)، استبداد، دموکراسی، و نهضت ملی، تهران: مرکز.
همایون کاتوزیان. محمدعلی (1380)، دولت و جامعه در ایران؛ انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمة حسن افشار، تهران: مرکز.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1377)، نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، تهران: مرکز.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1392)، ایرانیان؛ دورة باستان تا دورة معاصر، ترجمة حسین شهیدی، تهران: مرکز.
ولی، عباس (1380)، ایران پیش از سرمایه‌داری: تاریخ نظری، ترجمة حسن شمس‌آوری، تهران: مرکز.
ویتفوگل، کارل اگوست (1391)، استبداد شرقی، بررسی تطبیقی قدرت تام، ترجمة محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
ویلز، چارلز جیمز (1388)، ایران در یک قرن پیش سفرنامة دکتر ویلز، ترجمة غلام‌حسین قراگزلو، تهران: اقبال.
وینسنت، اندرو (1371)، نظریة دولت‌ها، ترجمة حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
Wittfogel, Karl August (1957), Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power, Ninth Printing, Yale: Yale University Press.
)