نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

براساس مشهورترین تعریف‌ها، فقه علم بیان و استنباط احکام از روی دلایل آن‌هاست و منابع فقهی و متون درسی این رشته از علوم انسانی در بیان احکام شرعی و دلایل آن‌ها به‌حق از هیچ تلاشی فروگذار نکرده‌اند، اما تجربه ثابت کرده است که برای آن‌که احکام در اوضاع و احوال متنوع اجتماعی و تاریخی اجرایی، قابل‌دوام، و انعطاف‌پذیر باشند دلایل به‌تنهایی کافی نیست و بیان علت و هدف احکام و روش اجرای آن‌ها نیز حائزاهمیت فراوان است؛ اما متأسفانه در آثار فقهی، به‌خصوص آثار فقهی شیعه از بیم فاصله‌گرفتن از تعبد به احکام الهی و فروافتادن در دام قیاس و استنباطات سلیقه‌ای توجه چندانی به این دو مقوله نشده است. نگارنده در این تحقیق می‌کوشد تا به‌منظور افزایش کارآمدی منابع فقهی و راه‌بردی‌شدن مطالعات این رشته ضرورت بررسی این دو مقوله و پی‌آمدهای غفلت از آن‌ها را در منابع و متون درسی فقه با ذکر مثال‌ها و نمونه‌های واقعی به‌منزلۀ دو راه‌برد مهم برای افزایش کارآمدی و نتیجه‌بخشی متون فقهی به‌نمایش بگذارد و درضمن آسیب‌های افراط در علت‌یابی و روش‌شناسی احکام را نیز متذکر شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Two Principal Strategies in Improving the Efficeincy of Jurusprudence Texts and Sources: With the Focus on the Causes of Judgments and Their Application

نویسنده [English]

  • Abdol Hossein Rezaei Rad

Associate Professor of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran

چکیده [English]

According to its most famous definitions, jurisprudence is based on the science of expressing and deducing judgments on their reasons, and the sources of jurisprudence and the textbooks of this field of humanities have not left any effort in expressing religious judgments and their reasons, but have proven experience. Due to the fact that the rulings are applicable in a variety of social and historical conditions, it is feasible and viable. Reasons alone are not enough, and the reason for the sentences and method of its implementation is significant, but unfortunately in the jurisprudential works, especially the Shiite jurisprudential works which include being afraid of divorce from divine commandments and falling into the trap of analogy and tastes, little has been done on these two categories. This research tries to increase the efficiency of the sources of jurisprudence and the strategies of the studies in this field and the need to address these two categories and the consequences of neglecting them in the sources and texts of jurisprudence. The present paper makes an attempt, through examples and actual examples as two important strategies, to increase the efficiency and outcome of jurisprudential texts and, at the same time, to highlight the damage of extremes in the methodology and causality of sentences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jurisprudence
  • Strategy
  • Case(s)
  • Purpose (Goals)
  • Method of Execution
  • Function
ابن شعبه، حسن بن علی (1363)، تحف العقول عن آل رسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
ابن عاشور، شیخ محمدالظاهر (1436)، مقاصد الشریعۀ الاسلامیۀ، قاهره: دارالسلام.
ابوزهره، محمد (1377 ق)، اصول الفقه الاسلامی، قاهره: دارالفکر العربی.
الاشقر، عمر سلیمان (بی‌تا)، تاریخ الفقه الاسلامی، کویت: دارالنفائس للنشر و التوزیع.
اصفهانی، محمدتقی (1314 ق)، لوامع صاحبنقرانی (معروف به شرح فقیه)، ج 1، قم: اسماعیلیان.
انصاری، محمد بن محمدعلی (1376)، فرائد الاصول، محشی به حاشیۀ رحمت‌الله، ج 11، قم: کتاب‌فروشی مصطفوی.
انصاری، محمد بن محمدعلی (1415 ق)، الموسوعۀ الفقهیۀ المیسره، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
انصاری، محمد بن محمدعلی (1415 ق)، کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات (تراث الشیخ الاعظم)، کنگرۀ جهانی بزرگ‌داشت شیخ اعظم انصاری، تصحیح گروه پژوهش، ج 3- 6، قم: الطبعۀ الحدثیه.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1346)، ترمینولوژی حقوق، تهران: ابن‌سینا.
جعفری، محمدتقی (1380)، رسائل فقهی، تهران: تهذیب.
حائری، سیدمحمدمجاهد طباطبائی (بی‌تا)، کتاب المناهل، قم: آل‌البیت.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعۀ، قم: آل‌البیت.
حر عاملی، محمد بن حسن (1412 ق)، هدایۀ الامۀ الی احکام الائمۀ، تصحیح بخش حدیث در جامعۀ پژوهش‌های اسلامی، ج 8، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
حر عاملی، محمد بن حسن (1417 ق)، رسالۀ فی الغناء، تصحیح محسن صادقی، ج 1، قم: مرصاد.
حسینی روحانی، سیدمحمدصادق (1429 ق)، منهاج الفقاهۀ، ج 6، قم: انوار الهدی.
حسینی نجومی، مرتضی (1372 ق)، الغنا، قم: کنگرۀ جهانی شیخ انصاری.
حسینیان، روح‌الله (1374)، غنا و موسیقی در فقه اسلامی، تهران: سروش.
حکیم، محمدتقی (1418 ق)، الاصول العامۀ للفقۀ المقارن، تصحیح محمدرضا حکیمی، قم: المجمع العالمی لاهل البیت.
حلی، جعفر بن حسن (1403 ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 1- 4، بیروت: دارلاضراء.
خمینی، روح‌الله (1369)، صحیفۀ نور، ج 4، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، روح‌الله (1378)، الرسائل ‌العشر، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، روح‌الله (1381)، المکاسب المحرمه، ج 1، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، روح‌الله (1404 ق)، زبدۀ الاحکام، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
خمینی، روح‌الله (1418 ق)، البیع، تقریر سیدحسن طاهری خرم‌آبادی، ج 2، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، روح‌الله (1422 ق)، الاستفتائات، ج 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
خمینی، روح‌الله (1423 ق)، ولایت فقیه، تصحیح گروه پژوهشی مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، روح‌الله (1424 ق)، توضیح المسائل، تصحیح سیدمحمدحسین بنی‌هاشم خمینی، ج 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، استفتائات جدید، ج 2، قم: بی‌نا.
خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، تحریر الوسیله، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی دارالعلم.
خندان، علی‌اصغر (1394)، خوارج و داعش، بررسی تطبیقی برمبنای اندیشه‌های استاد مطهری، تهران: بنیاد علمی ــ فرهنگی شهید مطهری.
دیوید، فرد آر. (1395)، مدیریت استراتژیک، ترجمۀ علی پارساییان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
رشید رضا، محمد (1412 ق)، تفسیرالمنار، ج 4، قم: دارلکتاب.
رضایی‌راد، عبدالحسین (1385)، «گسترۀ کارآمدی قاعدۀ لاضرر»، مجلۀ حقوق اسلامی، ش 35.
رضایی‌راد، عبدالحسین (1388)، امر به معروف در ترازوی تاریخ، قم: بوستان کتاب.
رضایی‌راد، عبدالحسین (1392)، درس‌نامۀ قواعد فقه مدنی، تهران: امیرکبیر.
رضایی‌راد، عبدالحسین (1398)، مبادی علم فقه، تهران: مجد.
روحانی قمی، سیدمحمد (1418 ق)، منتهی الاصول (القواعد الفقهیه)، تقریر سیدعبدالصاحب بن سیدمحسن طباطبائی، قم: چاپ‌خانۀ امیر.
روحانی، سیدمحمدحسین (1414 ق)، المسائل المستحدثه، قم: دارالکتاب.
روحانی، سیدمحمدصادق (1418 ق) فقه الصادق، قم: دارالکتاب.
ریسونی احمد و اسلامی حسین (1376)، اهداف دین از دیدگاه شاطبی، ترجمۀ دفتر تبلیغات حوزۀ علمیۀ قم.
زیدان، عبدالکریم (1396)، المدخل لدراسۀ الشریعۀ الاسلامیۀ، بغداد: الرساله.
سبحانی تبریزی، جعفر (1385)، «متعۀ حج در کتاب و سنت»، مجلۀ فقه اهل بیت، ج 44، قم: دایرۀ‌المعارف فقه اسلامی.
سبحانی تبریزی، جعفر (1419 ق)، مصادر الفقه الاسلامی و منابعه، بیروت: دارالاضوا.
سبزواری، سیدابوالاعلی (1413 ق)، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج 16، قم: المنار.
سروش، عبدالکریم (1388)، علم چیست فلسفه چیست؟، تهران: صراط.
سعیدی، سیدمحسن (بی‌تا)، «حیل ربا»، مجلۀ فقه اهل بیت، ج 47، قم: دایرۀ‌المعارف فقه اسلامی.
سیفی مازندرانی، علی‌اکبر (1429 ق)، دلیل تحریر الوسیله، احکام الاسره، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
السیوری الحلی، مقداد بن عبدالله (1361 ق)، نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه، تحقیق سیدعبداللطیف کوهکمری، قم: مکتبۀ آیۀ‌الله مرعشی نجفی.
شبیری زنجانی، سیدموسی (1419 ق)، کتاب النکاح، ج 2- 3، قم: رای‌پرداز.
شریفی، عنایت‌الله (1379)، «فقه و اخلاق»، فصل‌نامۀ قبسات، ش 15- 16.
شهید اول، محمد بن مکی (1410 ق)، اللمعۀ الدمشقیه فی فقه الامامیه، تصحیح محمدتقی مروارید، بیروت: دارالاسلامیه.
شهید اول، محمد بن مکی (1417 ق)، الدروس الشرعیۀ فی فقه الامامیۀ، ج 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1413 ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، تحقیق گروه پژوهش مؤسسۀ معارف اسلامی، ج 6، قم: المعارف الاسلامیه.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (بی‌تا)، الروضۀ البهیۀ فی شرح المعۀ الدمشقیۀ، ج 8، نجف: جامعۀ النجف الدینیه.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1367)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: منشورات اشریف الرضی.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1376)، الامالی، قم: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1386 ق)، علل الشرائع، قم: داوری.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1413 ق)، من لایحضرۀ الفقیه، ج 2- 6، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
شیخ طوسی، محمد بن حسن (1375)، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران: چهل‌ستون.
شیخ طوسی، محمد بن حسن (1414)، الامالی، تحقیق بخش تحقیقات اسلامی، قم: بعثت.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (1414 ق)، المحیط فی اللغه، ج 9، بیروت: عالم الکتب.
صدر، سیدمحمدباقر (1393)، تصویری از اقتصاد اسلامی، ترجمۀ جمال موسوی، تهران: روزبه.
صدر، سیدمحمدباقر (1413 ق)، ماوراء الفقه، ج 6، بیروت: دارالاضواء.
طباطبائی، محمدرضا (1371 ق)، تنقیح الاصول، تقریر ابحاث آیة‌الله الشیخ ضیاءالدین العراقی، النجف: المطبعة الحیدریة.
عاملی، حسن بن زین‌الدین (1418 ق)، معالم‌ الدین و ملاذ المجتهدین، تصحیح سیدمنذر حکیم، قم: مؤسسۀ الفقه للطباعۀ و النشر.
عشایری منفرد، محمد (1388)، «استناد فقهی به مذاق شریعت در بوتۀ نقد»، فصل‌نامۀ حقوق اسلامی، ش 22.
علم‌الهدی، سیدمرتضی (1348)، الذریعۀ الی اصول الشریعۀ، ج 2، تحقیق ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (1417 ق)، المستصفی فی العلم الاصول، بیروت: المطبعۀ دارالکتاب العلمیۀ.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1425 ق)، ثلاث رسائل، ج 1، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1428 ق)، تفصیل الشریعۀ فی شرح تحریر الوسیلۀ، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1428 ق)، جامع المسائل، ج 1، قم: امیر قلم.
فخار طوسی، جواد (1385)، در محضر شیخ انصاری، ج 2، قم: مرتضی.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (1426 ق)، زیر نظر محمد شاهرودی، ج 1، قم: دایرۀ‌المعارف فقه اسلامی.
فرهنگ واژههای فرهنگستان (بی‌تا)، گروه واژه‌گزینی، تهران: فرهنگستان، گروه زبان و ادب فارسی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (بی‌تا)، قاموس‌ اللغه، بی‌جا.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1406 ق)، الوافی، ج 20- 24، تصحیح ضیاءالدین حسینی اصفهانی، اصفهان: کتاب‌خانۀ امام امیرالمؤمنین علی (ع).
فیض‌الاسلام، علی‌نقی (1351)، ترجمه و شرح نهجالبلاغه، قم: بی‌نا.
قمی، عباس (1359 ق)، سفینة البحار، تحقیق مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد: مؤسسۀ الطبع و النشر فی الاستانۀ الرضویۀ المقدسه.
القنوچی، صدیق بن حسن (1976)، ابجد العلوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
کاشف الغطا، جعفر (بی‌تا)، کشف الغطا عن مبهمات الشریعۀ الغرا، اصفهان: مهدوی.
کاظمی خراسانی، محمدعلی (1404 ق)، فوائد الاصول، تقریرات درس میرزا محمدحسین نائینی، ج 3، قم: جامعۀ المدرسین.
مازندرانی، علی‌اکبر سیفی (1419 ق)، دلیل التحریر الوسیله الستر و ماستر، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
مجلسی، محمدباقر (1403 ق)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسۀ الوفاء.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1403 ق)، معارج الاصول، ج 1، قم: آل‌البیت.
محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن (1422 ق)، رساله فی تحریم الغناء، تحقیق علی مختاری، قم: مرصاد.
محمودی، محمدباقر (1377)، نهج السعادۀ فی مستدرک نهجالبلاغۀ، تصحیح عزیز آل‌طالب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مدرسی طباطبائی، حسین (1368)، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
مشکینی اردبیلی، میرزا علی (بی‌تا)، مصطلحات الفقه، بی‌جا.
مطهری، مرتضی (1366)، حماسۀ حسینی، ج 1، قم: صدرا.
مطهری، مرتضی (بی‌تا)، ده گفتار، قم: صدرا.
مفید، محمد بن محمد (1401 ق)، المقنعه، تحقیق جماعة المدرسین قم، قم: جامعۀ المدرسین قم.
مکارم شیرازی، ناصر (1370)، القواعد الفقهیه، ج 1، قم: مدرسۀ الامام علی ابن ابیطالب.
مکارم شیرازی، ناصر (1380)، کتاب النکاح، سلسله‌مباحث درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی، تهیه و تنظیم محمدرضا حامدی، ج 1، قم: مدرسۀ الامام علی ابن ابیطالب.
مکارم شیرازی، ناصر (1427 ق)، دایرۀالمعارف فقه مقارن، تحقیق جمعی از اساتید و محققان حوزه، قم: مدرسۀ الامام علی ابن ابیطالب.
ملکی تبریزی، جواد بن شفیع (1372)، اسرار الصلوۀ، ترجمۀ رضا رجب‌زاده، تهران: آزادی.
منتظری، حسینعلی (1301)، دراسات فی ولایت الفقیه و فقه دول الاسلامیه، قم: تفکر.
منتظری، حسینعلی (1388)، کتاب الزکاۀ، ج 1، قم: مرکز الاعلام الاسلامی.
منتظری، حسینعلی و محمود صلواتی (1380)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج 8، قم: تفکر.
المنعم، محمود عبدالرحمان (بی‌تا)، معجم المصطلحات الالفاظ الفقهیه، ج 1، بی‌جا.
موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم (1423 ق)، فقه القضاء، قم: بی‌جا.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد (بی‌تا)، بررسی نقش اخلاق در فقه با رویکردی بر نظریات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی.
موسوی خوئی، سیدابوالقاسم (1362)، اجود التقریرات (تقریرات درس میرزا محمدحسین نائینی)، ج 1، تهران: علمی و فرهنگی.
موسوی عریفی، محیی‌الدین (1406 ق)، قواعد الحدیث، بیروت: دارالاضواء.
نجفی، محمدحسن بن باقر (1404 ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، ج 22، بیروت: داراحیاء الثراث العربی.
نوری، حسین بن محمدتقی (1408 ق)، مستدرک الوسائل، قم: آل‌البیت.
همدانی، رضا بن محمدهادی (1322 ق)، مصباح الفقیه کتاب الطهاره، تصحیح نورعلی نوری محمدباقری و دیگران، ج 20، قم: جعفریه.
یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم (بی‌تا)، العروۀ الوثقی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
یزدی، محمد (1374)، فقه القرآن، ج 4، قم: اسماعیلیان.
الیوبی، محمد سعد بن احمد بن مسعود (1418 ق)، مقاصد الشریعۀ الاسلامیۀ و علاقتها بالادلۀ الشرعیۀ، ریاض: دارالهجرۀ للنشر و التوزیع.
پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: <<khamenei.ir.
 
Dess, G. G. et al. (2008), Strategic Management, MCGraw Hill´International.
Hans, Ram (2002), “Doing Thing Right and Doing the Right Thing”, International Journal of Project Management, vol. 20, issue. 1.
Hunger, D. and T. L. Wheelen (2007), Essentials of Strategic Management, 4th Edition Prentice Hall of India Private Limited, New Delhi.