نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار باستان‌شناسی، عضو هیئت علمی دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

در کاوش‌های تپۀ پردیس چند سازۀ حرارتی کشف شده است که «کوره‌های سفال‌گری» خوانده شده‌اند و باتوجه‌به تمرکز آن‌ها در شرق تپه، کاوش‌گران این‌ها را کوره‌های تولید تخصصی و متمرکزِ سفال در بخشِ صنعتی یک روستای هزارۀ پنجم پیش از میلاد تصور کرده‌اند. نگارنده در این مقاله می‌کوشد تا با روش تحلیلی ــ تفسیری و به‌کمک مقایسه‌های متعدد، کارکرد واقعی این سازه‌ها را بررسی کند و به‌استناد چندین مدرک باستان‌شناسی نشان دهد که برداشت‌های کاوش‌گران از اساس درست نیست و تمامی تفسیرهای ارائه‌شده برپایۀ این تعبیرها باید به‌کلی موردبازنگری قرار گیرد. مدارک موردبررسی نشان می‌دهد که سازه‌های حرارتی پردیس کارکردِ کوره نداشته‌اند و نمی‌توان به‌استناد آن‌ها ارتباط مستقیمی میان ماهیت تپۀ پردیس با تغییرات در سطوح اجتماعی جامعه برقرار کرد و نمی‌توان پذیرفت که این سازه‌ها با شکل و ساختار جامعه و نظام‌هایی ارتباط داشته‌اند که آن را جامعۀ طبقاتی، نخبگان، و خان‌سالارها می‌نامند. سازه‌های حرارتی تپۀ پردیس در پیش از تاریخ ایران یگانه نیستند و نمونه‌های متعددی از آن‌ها در بافت مسکونی چندین محوطه ازجمله سیلک جنوبی، زاغه، اسماعیل‌آباد، جیران‌تپه، و قره‌تپۀ قمرود به‌دست آمده و به‌روشنی گونه‌ای از اجاق/ بخاری دیواری را نشان می‌دهند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

“Pottery Kilns, Specialized Production, Industrial Area and Chiefdoms”: A Reverse Interpretation of the Archaeological Findings from Tappeh Pardis

نویسنده [English]

  • Sajjad Alibaigi

Assistant Professor, Department of Archaeology, Razi University, Kermanshah, Iran,

چکیده [English]

During the excavation at Tappeh Pardis in Varamin, North of the central plateau, several heating structures have been discovered, which were called pottery kiln. Considering the accumulation of this type of structure in the eastern part of the site, they have assumed that these structures are specialized ceramic production in the intensive industrial area of the fifth millennium BC. Therefore, these structures were called the first kilns of this period on the central plateau of Iran. In this article, I try to show, based on several archaeological evidence, that this notion is not correct, and all the interpretations presented on the basis of this evidence should be reviewed. The heating structures from Tappeh Pardis are not unique in the prehistory of Iran, and their samples have been obtained in excavations of several sites, which are also within the settlement area and clearly show the type of ovens. In fact, when the discovered structures are not kilns, the tangible archaeological evidence to belong them as workshops is low, and it would not be possible to accept that large-scale specialized activities, especially in relation to production and bake pottery, have been done in this part. These structures are located among the architectural spaces and various materials like pottery, beads, oyster, Sling, Token, Clay Spindle, bones, etc. have been discovered in there. In fact, the excavator cannot describe the type and function of the kiln and cannot explain the presence of Tokens, Slings and Clay Spindle, baked pottery, animal bone, and carbonized Cereals in excavated deposits? Moreover, how can there be baked pottery and Slag, as well as Slings, flakes, and unbaked tokens? This evidence is enough to doubt the function of structures as a kiln. The documents show that the structures do not have function as kiln, According to them, it is impossible to establish a direct relationship between the nature of the Tappeh Pardis and changes in the social levels of the community. Therefore, it cannot be accepted that these structures are related to the form and structure of society and systems that Fazelin-Neshi and his colleagues called them classified society, elites, and chiefdoms.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tappeh Pardis
  • Pottery Kilns
  • Specialized Production
  • Industrial Area
  • Chiefdoms
  • Saaj/ Oven
اسدی اُجایی، سیدکمال و دیگران (1398)، «تحلیل پیچیدگی‌های اجتماعی ــ اقتصادی جوامع فلات مرکزی ایران در هزارۀ پنجم ق.م برپایۀ فناوری سفال»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ش 20.
پولاک، سوزان و عباس مقدم (1397)، میراث در خطر تپه‌سوز و تُل چگاسفلی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردش‌گری.
توحیدی، فائق (1381)، فن و هنر سفال‌گری، تهران: سمت.
راثمن، میچل (1395)، «مهاجرت و استقرار مجدد: دورۀ گودین IV»، در: در مسیر شاه‌راه پژوهش‌های باستان‌شناختی در گودین‌تپه، هیلاری گوپنیک و میچل راثمن (گردآورندگان)، ترجمۀ محمدامین میرقادری و هادی صبوری، تهران: بنیاد دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
راثمن، میچل و ویرجینیا بدلر (1395)، «ارتباط و توسعه در دورۀ گودین VI»، در: در مسیر شاه‌راه پژوهش‌های باستان‌شناختی در گودین‌تپه، هیلاری گوپنیک و میچل راثمن (گردآورندگان)، ترجمۀ محمدامین میرقادری و هادی صبوری، تهران: بنیاد دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
سرلک، سیامک و شیرین عقیلی نیاکی (1387)، «تکنیک‌های معماری و فناوری فلزکاری در جوامع استقراری عصر آهن I و  II محوطۀ قلی‌درویش جمکران ـ قم»،  اثر، ش 38- 39.
سرلک، سیامک (1388)، «تحلیلی بر عملکرد فضاهای معماری عصر آهن محوطۀ قلی‌درویش جمکران ـ قم»،  اثر، ش 45.
سیدین، مژگان و باربارا هلوینگ (1390)، «گزارش دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی نجات‌بخشی هیئت مشترک ایران ـ آلمان در درۀ بلاغی: محوطه‌های 73، 91، و 131»، در: مجموعه‌مقالات نهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، ج 4، گزارش‌های باستان‌شناسی (7)، شیراز: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری.
علی‌بیگی، سجاد (1392)، گزارش کاوش لایه‌شناختی تپۀ کاروان‌سرا/ کول‌یری شهرستان ابهر، استان زنجان، زنجان: آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری استان زنجان (منتشرنشده).
فاضلی‌ نشلی و دیگران (1384)، «گزارش مقدماتی کاوش محوطۀ باستانی تپۀ پردیس در سال 1383»، دوفصل‌نامۀ تخصصی باستان‌شناسی و مطالعات میان‌رشته‌ای، نشریۀ مشترک جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران و موزۀ ملی ایران، ش 2.
فاضلی‌ نشلی، حسن (1385)، تغییرات سیاسی و اجتماعی در دشت قزوین: کاوش‌های باستان‌شناسی تپۀ قبرستان، گزارش فصل سوم، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردش‌گری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
فاضلی‌ نشلی، حسن (بی‌تا)، گزارش دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی تپۀ پردیس سال 1384، آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشرنشده).
فاضلی‌ نشلی، حسن و مرتضی جمالی (1382)، «تببین فرایند تولید تخصصی سفال در روستای پیش از تاریخ زاغه براساس مطالعات باستان‌شناختی و نتایج پتروگرافی»، در: مجموعه‌مقالات نخستین همایش باستان‌سنجی در ایران: نقش علوم پایه در باستان‌شناسی، به‌کوشش مسعود آذرنوش، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
فاضلی‌ نشلی، حسن و احمد علی‌یاری (1385)، «گاه‌نگاری تپۀ زاغه»، در: باستان‌شناسی دشت قزوین، از هزارۀ ششم تا هزارۀ اول قبل از میلاد، حسن فاضلی‌ نشلی (گردآورنده)، تهران: دانشگاه تهران.
فاضلی‌ نشلی، حسن و دیگران (1386)، «گزارش مقدماتی فصل دوم کاوش محوطۀ باستانی تپۀ پردیس در سال 84- 85»، در: گزارش‌های باستان‌شناسی (7)، مجموعه‌مقالات نهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردش‌گری، معاونت پژوهشی، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
کابلی، میرعابدین (1394)، کاوش‌های قره‌تپۀ قمرود، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردش‌گری.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله (1379)، سفال و سفال‌گری در ایران: از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، تهران: ققنوس.
گیرشمن، رومن (1379)، سیلک کاشان، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران: میراث فرهنگی کشور.
مجیدزاده، یوسف (1389)، کاوش‌های محوطۀ باستانی ازبکی، جلد اول: هنر و معماری، تهران: ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری.
مجیدزاده، یوسف (1396)، کاوش‌های تپۀ قبرستان، ترجمۀ مؤسسۀ پیشین‌پژوه، به‌کوشش محمدرضا میری و اکرم غلامی خیبری، تهران: موازی ـ پیشین‌پژوه.
ملک‌شهمیرزادی، صادق (1371)، «تپۀ زاغه: تحلیلی اجمالی از عملکرد منازل مسکونی»، مجلۀ باستان‌شناسی و تاریخ، ش 6.
ملک‌شهمیرزادی، صادق (1382)، ایران در پیش از تاریخ، باستان‌شناسی ایران از آغاز تا سپیده‌دم شهرنشینی، تهران: معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
ملک‌شهمیرزادی، صادق (1396)، «روش پخت نان در روستای 7000 سال پیش زاغۀ دشت قزوین فلات مرکزی ایران و مسئلۀ همسایگی مرتبط با آن»، در: گفتارهایی در باستان‌شناسی (مجموعۀ مقالات پژوهشی و تخصصی تهران: سمت.
میرزایی، آزیتا و بهمن فیروزمندی (1385)، «معماری مسکونی دورۀ ایلام»، دوفصل‌نامۀ تخصصی پژوهش‌های باستان‌شناسی و مطالعات میان‌رشته‌ای، نشریۀ مشترک جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران و موزۀ ملی ایران، ش 4.
نقشینه، امیرصادق (1390)، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش در تپۀ علی‌یورد، صائین‌قلعه، استان زنجان»، پیام باستان‌شناس، ش 8 (15).
نقشینه، امیرصادق (1393)، «فصل سوم کاوش در تپۀ علی‌یورد صائین‌قلعه، زنجان»، در: مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393، ویراستۀ کوروش روستایی و مهران غلامی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردش‌گری.
ولی‌پور، حمیدرضا (1385)، گزارش فصل اول کاوش لایه‌نگاری تپۀ شیزر تاکستان، قزوین، آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری استان قزوین (منتشرنشده).
ولی‌پور، حمیدرضا (1387)، مطالعۀ ساختار اقتصادی و اجتماعی جوامع دشت تهران در هزارۀ پنجم و چهارم ق.م.، رسالۀ دکتری باستان‌شناسی پیش از تاریخ، گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، استاد راه‌نما حسن فاضلی‌ نشلی، تهران: دانشگاه تهران.
ولی‌پور، حمیدرضا (1390)، «نگاهی دیگر به باستان‌شناسی پیش از تاریخ دشت تهران در پهنۀ فلات مرکزی ایران»، پیام باستان‌شناس، ش 7 (15).
ولی‌پور، حمیدرضا (1394)، «سازمان تولید سفال در دوره‌های نوسنگی و مس‌سنگی در دشت تهران»، ارج ورجاوند، یادنامۀ استاد دکتر پرویز ورجاوند، ویراستۀ شاهین آریامنش، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ولی‌پور، حمیدرضا، حسن فاضلی ‌نشلی، و حسین عزیزی خرانقی (1388)، «گونه‌شناسی سفال‌های دورۀ نوسنگی جدید و مس‌سنگی دشت تهران (مطالعۀ موردی تپۀ پردیس ورامین)»، پیام باستان‌شناس، ش 6 (12).
وُیت، ماری، ام. (1387)، تپۀ حاجی‌فیروز، ترجمۀ علی صدرایی و صمد علیون، تهران و ارومیه: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری استان آذربایجان غربی و گنجینۀ هنر.
 
Alizadeh, Abbas (1985), “A Protolitrate Pottery Kiln from Chogha Mish”, Iran, vol. 23.
Boroffka, N. and J. Becker (2004), “Pottery Kilns in Arisman”, in: Persiens Antike Parcht, Bergbau-Handwerk–Archäologie, Thomas Stollner, Rainer Slotta, und Abdolrasol Vatandoust (eds.), vol. I, Deutsches Bergbau-Museum Bochum, Bochum.
Boroffka, Nocolaus, N. Naser Chegini, and Herman Parzinger (2011), “Excavation in Arismān, Area B”, in: Early Maining and Metallography on The Western Central Iranian Plateau, The First Five Years of Work, Abdolrasol Vatandoust, Herman Parzinger and Barbara Helwing, Archäologie in Iran Und Turan, Band 9, Deutsches Archäologisches Institut, Eurasien-Abteilung, Aussenstelle Teheran, Verlag Philipp Von Zabern, Mainz.
Burney, Charls A. (1962), “The Excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1961 Second Preliminary Report”, Iraq, vol. 24 (2).
Burney, Charls A. (1964), “The Excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1962: Third Preliminary Report”, Iraq, vol. 26 (1).
Coningham, Robin et al. (2006), “Socio-Economic Transformations in the Tehran Plain: Final Season of Settlement Survey and Excavations at Tepe Pardis”, Iran, vol. XLIV.
Cuyler Young, Theodore Jr. (1969), Excavations of the Godin Project: First Progress Report, Toronto: Royal Ontario Museum.
Cuyler Young, Jr. Theodore and Louis D. Levine (1974), Excavations of the Godin Project: Second Progress Report, Toronto: Royal Ontario Museum.
Fazeli, Hassan (2001), Social Complexity and Craft Specialization in the Late Neolithic and Early Chalcolithic Period in the Central Plateau of Iran, Unpublished PhD Dissertation, University of Bradford, UK.
Fazeli, Hassan et al. (2007 a), “Socio-Economic Transformations in the Tehran Plain: Final Season of Settlement Survey and Excavations at Tepe Pardis”, Iran, vol. XLV.
Fazeli, Hassan et al. (2007b), “Preliminary Report of Excavations at Tepe Pardis”, Archaeological Reports (7), On the Occasion of the 9th Annual Symposium on Iranian Archaeology (1st  Volume), Tehran: Research Center for ICHHTO and Iranian Center for Archaeological Research.
Fazeli Nashli, Hassan et al. (2010), “The Evolution of Ceramic Manufacturing Technology during the Late Neolithic and Transitional Chalcolithic Periods at Tepe Pardis, Iran”, AMIT, vol. 42.
Garazhian, Omran and Maryam Shakouei (2013), “Tell-e Atashi (Bam, Southeastern Iran) and the Neolithic of the Eastern Near East”, in: Neolithization of Iran, The Formation of New Societies, Roger John Matthews and Hassan Fazeli Nashli (eds.), Oxford, Ox bow.
Garazhian, Omran, Leila Papoli Yazdi and Hamideh Fakhr-e Ghaemi (2014), “Qaleh Khan A Site in North Khorasan and Neolithic of North Eastern Iranian Plateau”, AMIT, vol. 46.
Hansen Strerily, Andrea (2000), “Early Pottery Kilns in the Middle East”, Paléoriant, vol. 26 (2).
Madjidzadeh, Youseff (1977), “The Development of Pottery Kiln in Iran from Prehistoric to Historical Poeriod”, Paléorient, vol. 3.
Malek Shahmirzadi, Sadegh (1979), “A Specialized Housebuilder in an Iranian Village of the VIth Millennium B.C.”, Paleorient, vol. 5.
Malek Shahmirzadi, Sadegh (1990), “Private Houses at Zagheh: A Sixth Millennium B.C. Village in Iran”, Bulletin of Ancient Orient Museum, vol. XI.
Roustaei, Koroush (2016), “Kalāteh Khān: A Six Millenium BC Site in Shahroud Plain”, in: The Neolithic of the Iranian Plateau: Recent Research, Koroush Roustaei and Marjan Mashkour (eds.), Berlin: ex Orient.
Talai, Hassan (1983), “Startigraphical Sequence and Architectural Remains at Ismailabad, the Central Plateau of Iran”, AMI, vol. 16.
Tsuneki, Akira (2014), “The Site of Tappeh Sang-e Chakhmaq”, in: Program and Abstracts, The First Farming Village in Northeast Iran and Turan: Tappeh Sang-e Chakhmaq and Beyond, February 10-11, 2014, Akira Tsuneki (ed.), Tsukuba University, Research Center for West Asian Civilization.
Vallet, Régis et al. (2017), “New Evidence on Uruk Expansion in the Central Mesopotamian Zagros Piedmont”, Paléorient, vol. 43 (1).
Vidale, Massimo, Hassan Fazeli Nashli and Francois Desset (2018), “The Late Prehistory of the Northern Iranian Central Plateau (c. 6000–3000 BC): Growth and Collapse of Decentralised Networks”, in: Uberschuss ohne Staat-Politische Formen inder Vorgeschichte Surplus without the State-Political Forms in Prehistory 10, Harald Meller, D. Gronenbron, Detlef and Roberto Risch (eds.), Mitteldeutscher Archaologentag vom 19. Bis 21. Oktober 2017 in Halle (saale), Tagungen des Landesmuseums für vorgeschichte Hall, Band 18.