نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه بیرجند، ایران

2 دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

تنوع آرا و نظریات جامعه‌شناسی و نیاز توسعۀ علم به بازاندیشی و نقد مداوم نظریات ارائۀ چهارچوبی منطقی برای نقد و بررسی نظریه‌های جامعه‌شناسی را ضروری می‌سازد. هدف نوشتار حاضر فراهم‌آوردن این چهارچوب با تکیه بر مفهوم فرانظریه‌پردازی است. روش مورداستفاده روش اسنادی با تکیه بر مرور انتقادی منابع است. نتایج تحلیل انتقادی نشان می‌دهد اولاً درحالی‌که نقد روش‎مند نظریه‌ها و فرانظریه‌سازی امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر برای بهبود و پیشرفت نظری در جامعه‌شناسی است، این فرایند درعمل با چالش‌های عدیده‌ای روبه‌روست؛ ثانیاً، فرانظریه‌پردازی این امکان را به جامعه‌شناس می‌دهد که در چهارچوبی منطقی نظریات جامعه‌شناسی را موردبازاندیشی و نقد قرار دهد و به فهم عمیق‌تری از آ‌ن‌ها دست یابد و چشم‌انداز نظری جدیدی را خلق کند؛ ثالثاً، با استفاده از رویکرد فرانظری، شش گام عمده را می‌توان برای نقد نظریۀ جامعه‌شناسی برداشت که شامل شناسایی و تصریح مسئله یا سؤال نظری، استخراج و صورت‌بندی منطقی گزاره‌ها و قضایای بنیادی نظریه، شناسایی و تحلیل مفروضات نظریه، تحلیل قابلیت سازگاری و پیوند نظریه با سایر نظریات، تحلیل قابلیت وارسی و اعتباریابی تجربی نظریه، و درنهایت مقایسۀ نظریه با نظریات مشابه رقیب و تحلیل شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها به‌ویژه از حیث قوت منطقی گزاره‌ها و مفروضات، قابلیت پیوند با سایر نظریات، و قابلیت اعتباریابی تجربی آن‌هاست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Necessary Metatheory for the Critique of Sociological Theories

نویسندگان [English]

  • Hamid Masoudi 1
  • Ali Yousofi 2

1 Assistant Professor in Sociology, University of Birjand, Birjand, Iran

2 Associate Professor of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

چکیده [English]

Sociological theories are diverse and this science needs rethinking and critique. If so, far sociological critiques have not had a clear framework. Therefore, a specific method and framework are needed to critique sociological theories. The purpose of this article is to provide a suitable framework for criticizing theories. For this purpose, an attempt has been made to use a metatheoretical approach. The research method is documentary and review. Research findings show that the critique of sociological theories is necessary for theoretical progress in this field. But the critique process has significant challenges and metatheorizing is a good framework for overcoming these challenges. Metatheorizing allows for the rethinking and critique of theories and their deep understanding. Metatheorizing also creates a new theoretical perspective. In this research, six main steps for criticizing sociological theories are mentioned. These steps include identifying a theoretical problem or question, extracting the propositions and fundamental theorems of the theory, identifying and analyzing the assumptions of the theory, analyzing the compatibility of the theory, examining the connection of theory with other theories, examining the empirical validity of the theory, comparing theory with other theories, extracting similarities and differences, and theoretical links.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Theory
  • Metatheory
  • Metatheorizing
  • Paradigm
  • Theory Criticism
  • Assumptions
آرون، ریمون (1396)، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
آویارد، هلن (1390)، چگونه یک تحقیق مروری انجام دهم؟ راه‌نمای کاربردی انجام پژوهش، پایان‌نامه، و نگارش مقالات مروری در علوم اجتماعی و پزشکی، ترجمۀ پویا صرامی و فردین علی‌پور گراوند، تهران: جامعه‌شناسان.
اخوان کاظمی، بهرام (1389)، «نقد و ارزیابی عدالت افلاطونی از منظر اندیشۀ علوی»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ علوی، دورۀ 1، ش 1، تابستان و پاییز.
افروغ، عماد (1381)، «کالبدشناسی نظریۀ اجتماعی»، مجلۀ مطالعات راه‌بردی، ش 16، تابستان.
ایمان، محمدتقی و احمد کلاته ساداتی (1391)، «آسیب‌شناسی روش توسعۀ علوم انسانی در ایران»، مجلۀ راه‌برد فرهنگ، ش 19، پاییز.
ترنر، جاناتان اِچ. (1395)، ساخت نظریه‌های جامعه‌شناختی، ترجمۀ عبدالعلی لهسائی‌زاده، شیراز: نوید شیراز.
جلایی‌پور، حمیدرضا (1387)، «با نظریه‌های گوناگون جامعه‌شناسی چگونه روبه‌رو شویم؟ با اشاره به چهارچوب‌های نظری پایان‌نامه‌های دانشجویی»، نشریۀ نامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 16، ش 1.
چلبی، مسعود (1381)، «فضای کنش: ابزاری تنظیمی در نظریه‌سازی»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، دورۀ 4، ش 1.
خرمشاهی، بهاءالدین (1363)، «آیین نقد کتاب»، نشریۀ نشر دانش، ش 21، فروردین و اردیبهشت.
خلجی، عباس (1386)، «آرمان‌شهر عرفی‌شدن دین در سپهر سیاست، شرح و نقد اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی سعید حجاریان»، فصل‌نامه سیاست، س 37، ش 3.
ریتزر، جرج و داگلاس جی. گودمن (1390)، نظریۀ‌ جامعه‌شناسی مدرن، ترجمۀ خلیل میرزایی و عباس لطفی‌زاده، تهران: جامعه‌شناسان.
ریتزر، جورج (1374)، نظریۀ جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: علمی.
سروش، عبدالکریم (1385)، درسهایی در فلسفۀ علم‌الاجتماع (روش تفسیر در علوم اجتماعی)، تهران: نشر نی.
سروش، عبدالکریم (1361)، علم چیست، فلسفه چیست، تهران: پیام آزادی.
شومیکر، پاملا جی، جیمز ویلیام تنکارد، و دومینک ‌ال. لاسورا (1387)، نظریه‌سازی در علوم اجتماعی، ترجمۀ محمد عبدالهی، تهران: جامعه‌شناسان.
کرلینجر، فردریک نیکلز (1377)، مبانی پژوهش در علوم رفتاری، ترجمۀ حسن پاشاشریفی و جعفر نجفی‌زند، تهران: آوای نور.
کلمن، جیمز (1386)، بنیادهای نظریۀ اجتماعی، ترجمۀ منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
کوهن، تامس س. (1383)، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمۀ عباس طاهری، تهران: قصه.
گیدنز، آنتونی (1378)، سیاست، جامعه‌شناسی، و نظریۀ اجتماعی، ترجمۀ منوچهر صبوری، تهران‌: نشر نی.
لطفی‌زاده، عباس، رضا ابراهیمی، و اسلام ابراهیمی (1389)، «فرانظریه‌پردازی در علوم اجتماعی»، مطالعات جامعه‌شناسی، س 2، ش 7.
لوبلان، ژیل (1394)، واضح اندیشیدن، راه‌نمای تفکر نقادانه، ترجمۀ مهدی خسروانی، تهران: گمان.
لیتل، دانیل (1373)، تبیین در علوم اجتماعی، درآمدی به فلسفۀ علم‌الاجتماع، ترجمۀ عبدالکریم سروش، تهران: صراط.
محمدپور، احمد، مهدی علی‌زاده، و مهدی رضایی (1390)، «مقدمه‌ای بر بنیان‌های فلسفی و روش‌شناختی رئالیسم انتقادی»، مجلۀ اسلام و علوم اجتماعی، س 3، ش 5، بهار و تابستان.
ملکیان، مصطفی (1372)، تفکر نقدی، روش نقد اندیشه‌ها، درس‌نامۀ آموزشی، ج 1.
هومن، حیدرعلی (1370)، پایه‌های پژوهش در علوم رفتاری: شناخت روش علمی، تهران: پیک فرهنگ.
 
Abrams, D. and M. A. Hogg (2004), “Metatheory: Lessons from Social Identity Research”, Personality and Social Psychology Review, vol. 8, no. 2.
Alexander, J. C. (2001), “Theorizing the Modes of Incorporation: Assimilation, Hyphenation, and Multiculturalism as Varieties of Civil Participation”, Sociological Theory, vol. 19, no. 3.
Bates, Marcia J. (2005), “An Introduction to Metatheories, Theories, and Models”, in: Theories of Information Behavior, Karen E. Fisher, Sandra Erdelez and Lynne (E. F.) McKechine (eds.), Medford, Newjersey: Information Today.
Crotty, M. (1998), The Foundations of Social Research: Meaning and Perspective in the Research Process, Sage.
Gadomski, Adam Maria (2001), “Meta-knowledge Unified Framework: The TOGA (Top-down Object Based Goal-oriented Approach) Perspective”, Retrieved May 12, 2010, from: <http://erg4146.casaccia.enea.it/HID-server/Meta-know-1.htm>.
Gouldner, Alvin (1970), The Coming Crisis of Western Sociology, New York: Basic Books.
Overton, Willis (2007), “A coherent Metatheory for Dynamic Systems: Relational Organicism Contextualism”, Human Development, vol. 50.
Pescosolido, B. A. and Sh. Georgiana (1989), “Durkheim, Suicide and Religion Toward a Network Theory of Suicide”, American Sociological Review, vol. 54, no. 1.
Ritzer, George (2009), “Metatheory”, retrieved August, 24, 2009, from:
<www.sociologyencyclopedia.com>.
Soroush, Abdolkarim (2000), Reason, Freedom, and Democracy in Islam, Oxford University Press.
Wagner D. G. and J. Berger (1985), “Do Sociological Theories Grow?”, The American Journal of Sociology, vol. 90, no. 4. Jan.
Wallis, Steve (2010), “Toward a Science of Metatheory”, Integral Review, vol. 6, no. 3, July.