چکیده مهم‌ترین رخداد تاریخی، که در پرتو آن رشد شهرنشینی و طبقه‌بندی اجتماعی ایران تحت ‌تأثیر قرار گرفت، انقلاب‌ مشروطه است. طرح مفاهیم جدیدی از جمله دولت ـ ملت، تأسیس مراکز آموزشی جدید با هدف توسعۀ دولتی آموزش نوین، تأسیس نهاد قانون‌گذاری و وارد شدن برخی گروه‌‌های اجتماعی به‌ عرصۀ کنش‌گری مدرن با هدف توسعۀ حوزۀ عمومی، شأن تاریخی پیدا کردن اجتماع، و رشد تاریخ‌نگاری توده‌ها و گروه‌‌های خاموش جامعه بر اثر نقش‌آفرینی درون تحولات مشروطه از نشانه‌‌های آغاز راهی جدید بود تا گروه‌‌های فعال اجتماعی در قالب گروه‌‌های شهری و تحصیل‌کرده با سطح اقتصادی متوسط در توسعۀ تحولات درونی نقش‌آفرینی کنند. با این‌ حال، عوامل توسعه‌بخش و گاه موانع ساختاری، فرهنگی، اقتصادی، و سیاسی در توسعه و تحدید نقش آنان و قبض و بسط توفیقات این لایۀ میانی جامعۀ جدید ایران مؤثر بوده‌اند. کتاب طبقة متوسط درصدد ارزیابی گفتمان‌‌های سیاسی موجود در قشرهای میانی جامعۀ ایران از 1320 تا 1380 با ره‌یافتی جامعه‌شناختی است که البته نقدهایی در عرصۀ روش‌شناسی، مبانی تاریخی، و ساختاری بر آن وارد است. با روشی انتقادی و از منظر تاریخی ـ جامعه‌شناختی به ارزیابی کتاب و آسیب‌شناسی مباحث آن و طرح این مسئله دقت‌شده است که چرا این کتاب نگاه جامعی به مسئلۀ‌‌ طبقۀ متوسط نداشته است؟

چکیده کتاب الفتنة جدلیة الدین و السیاسة فی الاسلام المبکِّر اثر متفکر و مورخ تونسی دکتر هشام جعیط از آثار جهانی است که در دسامبر 1991 به عربی ترجمه شد و انتشارات دارالطلیعه در بیروت آن را چاپ کرد. در این کتاب، که در پنج ‌‌بخش تنظیم شده است، رویدادهای مهم تاریخی‌ای که 30 سال پس از رحلت نبی مکرم (ص) به وقوع پیوسته مطرح شده و با محوریت رویدادهای سال‌‌های پایانی خلافت عثمان و دوران خلافت امام علی (ع) بررسی و تحلیل شده است. وحدت دینی، بنای دولت اسلامی و جهاد، فتوحات و امپراتوری اسلامی، جنگ‌‌های جمل، صفین، و نهروان از مباحث اساسی کتاب محسوب می‌‌شود. اصطلاح فتنه پنج‌‌ سال پایانی دوران خلافت راشدین را شامل می‌‌شود؛ دورانی که، به نظر نویسندۀ کتاب، ترکیبی از نزاع داخلی و نزاع دینی است که در نهایت به شکل‌گیری احزاب و گسست اجتماعی در امت پیامبر (ص) منجر شد. با وجود اهمیت این مسئله و این‌‌که تاکنون اثر تاریخی جدی‌ای در این خصوص تألیف نشده است نویسنده تلاش کرده با دقت، وسواس، و ژرف‌‌نگری اثری تاریخی بنگارد. در این مقاله، ضمن معرفی شکلی اثر، به تحلیل بیرونی و درونی و نقد و ارزیابی آن پرداخته‌‌ایم.

چکیده متون و کتاب‌‌های متعددی باب آشنایی خوانندگان امروزی را با دستاوردهای کهن تمدن باز می‌‌کنند. نقد این کتاب‌‌ها راهی به سوی زدودن ابهام و روشن‌‌ کردن قابلیت‌‌های متون و حوزه‌‌های متعدد فکری و نگارشی نویسندگان و، در مواقع ترجمه، مترجمان آن‌‌ها محسوب می‌‌شود. در خصوص موارد قوت و کاستی کتاب تمدن اسلامی در عصر عباسیان از حوزه تألیف و ترجمه می‌‌توان فرض کرد که ارائة دستاوردهای تمدنی عصر عباسی انگیزة تألیف و ترجمه شده است و میزان موفقیت نویسنده و مترجم در آن بالا بوده است. بررسی‌‌ها نشان می‌‌دهد که موارد قوت کتاب در مقایسه با کاستی‌‌های آن بیش‌‌تر است. مؤلف با داشتن رویکردی شریعت‌‌محور عمل کرده و به‌‌خوبی از ارائة دستاوردهای تمدنی اسلام در حوزه‌‌های گوناگون برآمده است. مترجم نیز، با گزینش اثری مناسب، جای خالی چنین آثاری در زبان فارسی را پر کرده و متنی حتی برای تدریس، با کاستی‌‌های اندکی در حوزة ترجمه، عرضه کرده است.

چکیده بدیهی است که همة آثار منتشرشده دربارة تاریخ، فرهنگ، و تمدن اسلامی اعتبار علمی یک‌سانی ندارند و ضروری است که در ترازوی نقد ارزیابی شوند. در این نوشته، کتاب تاریخ العرب فی الاسلام اثر مورخ نامور عراقی جواد علی، که به کوشش منصور داداش‌‌نژاد با عنوان تاریخ عرب در دوران اسلامی؛ سیرة نبوی ترجمه شده، به روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی و نقد صوری و محتوایی شده است. کتاب پاره‌‌ای نقایص و کاستی‌‌ها دارد از جمله: انطباق ‌‌نداشتن عنوان کلی کتاب بر محتوای آن، گاه حصر بینش و روش تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری مؤلف در چهارچوب‌‌‌‌های صرفاً آکادمیک و مکتب اثبات‌‌گرایی تاریخی (پوزیتیویسم تاریخی)، نقل بعضی مطالب بدون ذکر منبع و یا نقل‌‌های بدون نقد، و پاره‌‌ای ابهامات در متن. جز موارد مذکور مطالب کتاب مبتنی بر مواد و مستندات متنوع و متقن تاریخی و مقایسة آن‌‌ها، بهره‌‌گیری از تحقیقات لغت‌‌شناسی و زبان‌‌شناسی، و نقل و نقد آرای مستشرقان است. مؤلف با انگیزه و هدف حقیقت‌‌جویی و کشف واقعیت در تاریخ به مطالعه و تحلیل تاریخ اسلام پرداخته و نوپردازی‌‌ها و نکته‌‌سنجی‌‌های دقیق و عالمانه‌‌ای از زنجیرة رویدادها به دست داده است. ویژگی‌‌های اخلاق علمی مؤلف مانند پرهیز از تعصب، فروتنی، و تواضع علمی و نقدپذیری از دیگر امتیازها و مزایای کتاب است.

چکیده هدف از نگارش این مقاله آن است که با معرفی کوتاهِ شکل (فرم) کتاب، به محتوا و درون‌مایه‌های موجود در اثر پرداخته شود و به دور از هر گونه عیب‌جویی، به صورتی هرچند کوتاه، نکات علمی و پژوهشی‌ای را که در آن رعایت نشده است معرفی کند. در ابتدای این تحقیق، با تأکید بر نظریة «مؤلف مرده است» رولان بارت، سعی شده است که با نهایت احترام به مؤلف اثر، ملاحظات و تعریف‌های بیهوده کنار گذاشته و با واکاوی‌های لازم، به گونه‌ای شفاف و صریح، نقدی درون‌ماندگار ارائه شود. اما قبل از آن نگاهی اجمالی به انواع هنرها مانند هنر برای هنر، هنر پیرو، و هنر پیش‌رو داریم و با ذکر تعریف‌هایی از آن‌ها، در ادامة تحقیق، به هنرهای جدید نیز اشاره می‌کنیم تا در نهایت دلایلی را مبنی بر به‌روزنبودن این کتاب متذکر شویم. در ضمن قبل از نتیجه‌گیری پیشنهادهایی مطرح شده است که می‌تواند خواننده را بیش از پیش با رویکرد جامعه‌شناسی در هنر آشنا کند. در مرحلة آخر، یعنی نتیجه‌گیری، همة مواردی که باید در زمینة نقد این کتاب رعایت شود به‌ترتیب ذکر شده است.

چکیده نوشتار حاضر کتاب جستارهایی دربارة مناسبات شهر و شهرنشینی در دورة سلجوقیان را از دو منظر ایجابی و سلبی نقد می‌کند. تکوین نسبی ساختار اقتصادی ـ اجتماعی شهرها در عهد سلجوقی و کارکردهای به‌‌سامان‌تری که در این عهد پیدا کردند از وجوه ممتاز تاریخ ایران این عهد است که کتاب مذکور را از اهمیت و قابلیت نقد برخوردار می‌سازد. در عهد سلجوقیان زمینه‌های تثبیت و نهادینگی ساختار حیات شهری در ایران فراهم ‌شد و میراث باستانی و اسلامی‌ و دستاوردهای فرهنگی و تمدنی ایرانیان در قرون آغازین اسلام درهم‌ آمیخت و ساختار اقتصادی ـ اجتماعی قابل اعتنایی به خود گرفت. مؤلف کتاب با در نظر داشتن این مهم، یعنی سیر تحول شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران، به سراغ مناسبات شهری این دوره رفته است و با تمرکز بر اقتصاد شهری و کارکردهای معیشتی شهر در دوران میانه، مناسبات اقتصادی شهر عهد سلجوقی را با دیگر نظام‌های تولیدی این عهد بررسی و تحلیل کرده است.

چکیده همواره زندگانی رسول خدا (ص) مورد علاقة خاص مسلمانان بوده است، چنان‌که کتاب‌های مختلف و متفاوت بسیاری در همین زمینه نوشته شده و می‌شود. آن‌چه موجب این اختلاف شده است، علاوه بر وابستگی‌های دینی و مذهبی، اصول، مبانی، و معیارهایی است که هر کدام از سیره‌نگاران بدان ملتزم بوده‌اند؛ و نیز شیوة تنظیم و تدوین و اصول و سبک نگارش، و اهداف و انگیزه‌های آنان. یکی از این کتاب‌ها الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص) است. نویسنده، ضمن تبیین سیمای رسول خدا (ص) در کتب و روایات مکتب خلافت و بررسی پدیدة منع حدیث و نقش آن در تحریف حقایق تاریخی و رواج احادیث جعلی، از نقش نومسلمانان اهل کتاب و قصه‌پردازان در این باره سخن می‌گوید. پس از تشریح اصول و معیارهای آشفته در تدوین سیره، اصول، ضوابط، و معیارهایی برای انجام پژوهش علمی صحیح از دیدگاه خود مطرح می‌کند و با مراجعه به متون عمدة سنی و شیعه در حوزه‌های تفسیر، حدیث، و تاریخ، سیمایی از رسول خدا (ص) ترسیم می‌کند که به زعم وی درست‌ترین است. این مقاله ضمن بیان نقاط قوت و ضعف الصحیح، روش تاریخ‌نگاری نویسنده را به‌اختصار واکاوی می‌کند.

چکیده جورج لِین در کتاب ایران در اوایل عهد ایلخانان؛ رنسانس ایرانی به طرح این مدعا می‌پردازد که اولاً هولاکو نه به عنوان یک متجاوز، بلکه در پی دعوت ایرانیان قدم به خاک ایران نهاد و ثانیاً تأسیس حکومت ایلخانی را باید اقدامی در راستای احیا و استقرار دوبارة فرهنگ ایرانی دانست. به زعم نویسندة کتاب، تعبیر «رنسانس ایرانی» می‌تواند این دو مدعا را نمایندگی کند. این دو مدعا سؤالات متعددی را پدید می‌آورد؛ سؤالاتی از این دست که مبنای این نگرش متفاوت به عصر ایلخانی چیست؟ نویسنده در تأیید مدعای‌‌ خود از چه منابع و مصادری و چگونه بهره برده است؟ و نسبت میان آن‌چه وی رنسانس ایرانی می‌نامد با وضعیت سیاسی و فرهنگی ایران در اوایل عهد ایلخانان چیست؟ پی‌جوییِ این پرسش‌ها عملاً نوعی بررسی کتاب را به لحاظ نقد درون‌ساختاری و نقد برون‌ساختاری می‌طلبد و این وظیفه‌ای است که مقالة حاضر بدان می‌پردازد.