چکیده خلقیات بحث‌انگیز ایرانیان نزدیک به دو قرن است که توجه ایرانیان را به خود جلب کرده و سبب تألیف کتاب‌های بسیاری در این زمینه شده است. کتاب ما ایرانیان، تألیف مقصود فراستخواه، از آخرین کتاب‌هایی از این دست است که با اقبال عمومی روبه‌رو شده است. نویسنده تلاش کرده پس از نشان‌دادن بحث‌انگیزبودن خلقیات ایرانیان، با نگاهی علمی و ازمنظر نظریه‌های جامعه‌شناختی یک الگوی نظری تلفیقیِ ـ سیستمیِ چندسطحی برای توضیح و تبیین این خلقیات ارائه دهد.در مقالة پیش‌رو، نشان داده شده که اولا ًتلاش نویسنده برای تدوین چنین الگویی مقرون به توفیق نبوده و التقاط نظری به‌جای تلفیق نظری نشسته و درنهایت به‌سمت نظریه‌های ساختارمحور کشیده شده است؛ ثانیا ًتکثر نظریه‌های به‌کارگرفته‌شده سبب نوعی اغتشاش نظری شده و ثالثا ًاز نظریه‌های مورداستفاده یا برداشت درستی نشده یا تحلیل و تبیین برآمده از آن‌ها نادرست و در بعضی موارد متعارض است.

چکیده هدف این نوشتار بررسی جایگاه آن‌چه مهم‌ترین اثر ماکس وبر نامیده شده، یعنی اقتصاد و جامعه، در اندیشۀ اوست. در نقد خوانش پارسونزی (talcott parsons) و یک‌پارچه‌سازِ وبر، گفته شده که گسستی میان وبرِ متقدم ـ وبرِ تأملاتِ روش‌شناختی دربارۀ مفهوم‌پردازی «فرد تاریخی» (historical individual) و اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری (The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism) و وبر متأخر ـ وبرِ اقتصاد و جامعه (Economy and Society) و جامعه‌شناسی تفهمی (Interpretive Sociology) دیده می‌شود؛ گسستی مبتنی‌بر گذار از فردیت تاریخی به جامعه‌شناسی به‌مثابۀ علمی انتزاعی، گونه‌شناختی (typological)، و جهان‌شمول. این نوشتار نشان می‌دهد که خصلت این گذار نه گسست، بلکه یک تداوم پرتنش است و این‌که اندیشۀ وبر، چه متقدم و چه متأخر، متمرکز است بر صورت‌بندی‌های متفاوتِ فردِ تاریخیِ «سرمایه‌داری مدرن» و «قفس آهنین» (iron cage). به این منظور، درابتدا، نگاهی خواهیم انداخت به تاریخچه و ساختارِ «اقتصاد و جامعه». سپس، گذارِ پیش‌گفته بررسی خواهد شد. درپایان، به تأمل در تنشِ گریز‌ناپذیر در اندیشۀ وبر پرداخته می‌شود تا از این طریق حدود و ثغور یک گفت‌وگوی انتقادی و مولّد با او ترسیم شود.

چکیده هدف اصلی مقالۀ حاضر واکاوی و ارزیابی نقاداﻧﺔ کتاب آموزش و توسعه: مباحث نوین در اقتصاد آموزش، ﺗﺄلیف معدن‌دار آرانی و سرکار آرانی از نشر نی است. این کتاب از آثار معدودی است که در زﻣﯿﻨﺔ اقتصاد آموزش ﺗﺄلیف و انتشار یافته است. بررسی و ارزیابی کتاب براساس پرسش‌نامۀ داوری شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در ابعاد ارزیابی شکلی، ساختاری، و محتوایی انجام پذیرفته است. درمجموع، نتایج بررسی نشان می‌دهد که کتاب، علی‌رغم اشکالاتی در زمینه‌های ساختاری و محتوایی، از کیفیت مطلوبی برخوردار است، اما لازم است برای ارتقای کیفیت کتاب در چاپ‌های بعدی، ازیک‌سو، یک فصل به طرح ویژگی‌های خاص آموزش و پرورش ایران اختصاص داده شود و ازسوی‌دیگر، به پیش‌نهادهای آخر مقاله توجه شود. به‌خصوص، در زمینۀ اقتصاد آموزش و ﺗﺄثیر توسعۀ انسانی در رشد اقتصادی تحلیل‌های مناسبی درجهت اصلاح سیاست‌گذاری هم در زمینۀ ساختار نهادهای متولی آموزش و تغییر رویکرد آن‌ها در امر تربیت نیروی انسانی کارآمد و هم در زمینۀ تخصیص اعتبارات کافی به نهادهای متولی امر آموزش و پرورش اقدامات اساسی صورت گیرد.

چکیده ژای فرانسوا لیوتار در دهۀ ۱۹۷۰ کتاب وضعیت پست‌مدرن: گزارشی دربارۀ دانش را، به‌سفارش شورای دانشگاه‌های حکومت ایالتی کبک، نگاشت. وی به‌دنبال اثبات این ادعا بود که شرایط و موقعیت جوامع دست‌خوش تغییر شده‌اند و دانش و اطلاعاتْ تحت‌سلطۀ تکنولوژی به‌طور عام و کامپیوترها به‌طور خاص قرار گرفته است. پایان عصر صنعتی و تولید‌های انبوه به‌‌هم‌راه این تغییر وضعیت دانش را لیوتار عصر پست‌مدرن ‌می‌نامد و بر همین مبنا دانشی را که تحت‌سلطه و کنترل تکنولوژی قرار دارد نقد ‌می‌کند. در همین رابطه وی درباب پایان فراروایت‌ها، مرگ عصر استاد، مشروعیت‌بخشی به دانش، دانش روایی، و دانش علمی‌ مباحثی را مطرح ‌می‌کند. کتاب وضعیت پست‌مدرنْ یکی از پیش‌روان تفکر پست‌مدرن بوده است. این کتاب به‌جای آغاز از دغدغۀ قدرت برای حفظ نظام سرمایه‌داری جهانی از تکنولوژی شروع می‌کند و همین به نقطۀ ضعفی برای نظریۀ پرداخته‌شده در این کتاب تلقی می‌شود. درطول زمان، نقدهای بسیاری بر این اثر وارد آمده که به رشد اندیشه‌های پست‌مدرن کمک کرده است، اما درک این نکته، که خواندن این کتاب به چه مخاطبانی پیش‌نهاد ‌می‌شود، به شناخت بیش‌تر نویسنده و محتوای آن نیاز دارد.

چکیده این مقاله کتاب نظریۀ پسااستعماری و کُردشناسی، تألیف جلیل کریمی، را بررسی و نقد می‫کند. در مقدمۀ بحث، ابتدا مطالعات پسااستعماری تعریف و رویکردهای مهم آن معرفی شده‫اند. سپس، کتاب از دو بُعد صوری و محتوایی ارزیابی شده است. نتایج نقد این کتاب نشان می‫دهد که ازنظر صوری کتاب چند ایراد دارد: فاقد مقدمه و نتیجه‫گیری کلی در هر فصل است؛ هم پیش‌گفتار و هم مقدمه دارد و معادل انگلیسی نام کتاب در پشت صفحه و معادل انگیسی برخی از اسامی نویسندگان در متن کتاب نوشته نشده‫اند. چند نقد محتوایی بر کتاب وارد است: حجم نمونه (8 کتاب موردبررسی) کم است، تحلیل گفتمان‫ها بیش‫تر ‫متن‫محور است و در اغلب آن‫ها به شرایط تاریخی و اپیستمۀ اجتماعی شکل‫گیری گفتمان کُردشناسی توجه نشده است. تحلیل‫ها دربارۀ برخی از مؤلفه‫ها نظیر «منفی‫بافی»، «ذات‫گرایی»، و «رابطۀ بین دانش و قدرت» ضعیف است. مزایای کتاب شامل تازه‫بودن موضوع، نثر روان، چهارچوب نظری قوی، روش‫شناسی مناسب، نظام ارجاع‫دهی دقیق است. این کتاب احتمالاً تأثیرگذاری خوبی در مطالعات علوم انسانی ایران از ابعاد نظری، پارادایمی، و روشی خواهد داشت.

چکیده تفاوت‌های‌ فرهنگی همواره امری معناساز در زیست اجتماعی بشر بوده‌ است و شناخت همه‌جانبه از این مسئله جایگاه مؤثری در تبیین و پیش‌بینی تعاملات و ارتباطات میان فرهنگ‌ها و نیز درون‌ آن‌ها فراهم می‌آورد. نظریۀ ابعاد فرهنگ ملی (dimensions of national culture) خِرت هوفستِدِه^[i](Geert Hofstede) با محوریت کتاب سازمان‌ها و فرهنگ‌ها؛ نرم‌افزار ذهن از نظریات پیش‌گام و اثرگذار در عرصۀ مطالعۀ تفاوت‌های میان‌فرهنگی طی بیش از سه دهۀ اخیر بوده است. درمجموع، زمینه‌سازی عرصه‌ای جدید در مطالعات میان‌رشته‌ای فرهنگ و بهره‌گیری از طیف‌های دوگانۀ محدود از نکات مثبت نظریۀ هوفستده به‌شمار می‌رود و ازسوی‌دیگر، تاریخ‌محوری، کم‌توجهی به تغییرات و تنوع اجتماعی، و بهره‌نبردن از پشتوانۀ نظری منسجم، و مغالطۀ اکولوژیک نقدهایی است که بر این کتاب وارد است.

چکیده سواد رسانه‌ا‌ی سازه‌ای آموزشی است که ازخلال فرایند آموزش رسانه به مُتعلمان ساخته و پرداخته می‌شود. «مخاطب» از بنیان‌ها و مؤلفه‌های سازندۀ این سازه است که در فرایند آموزش رسانه معنایی مضاعف دارد؛ اولاً، مخاطب بخشی از مباحث آموزش سواد رسانه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد و ثانیاً، متعلم درمقام مخاطبِ آموزش رسانه، به‌صورت پیش‌فرض جایگاه همان مخاطبی می‌نشیند که مقوّم سازۀ سواد رسانه‌ای است. این امرْ آموزش را با چالشی پیچیده مواجه می‌‌کند. ازیک‌سو و مطابق با تحولات آموزش رسانه، امروزه و به‌دلیل تحولات مشارکتی و تعاملی رسانه‌ها، مخاطب فعال پیش‌فرضی است که سواد رسانه‌ای در شناخت سوژۀ خود به‌کار می‌بندد و ازدیگرسو، کتاب درسی تفکر و سواد رسانه‌ای در‌جایگاه رسمی آموزش، معلم و مدرسه، مخاطب را عنصری منفعل فرض می‌گیرد که قرار است با طی‌کردن فرایند آموزش سوژگی لازم را کسب کند. طی نقد و ارزیابی کتاب، پرسش اصلی مقاله پرسش از معنا و جایگاه متناقض مخاطب در کتاب درسی تفکر و سواد رسانه‌ای است که تلاش می‌شود با کمک اتخاذ استراتژی واسازی ژاک دریدا، ازخلال کشف نظام سلسله‌مراتبی متن، استخراج دوگانه‏ها، بازتفسیر متن، و توجه به استثناهای آن پاسخ داده شود.

چکیده هدف مقالۀ حاضر ارزیابی نقادانۀ کتاب هویت‌های مرگ‌بار ازمنظری جامعه‌شناختی است؛ اثری برخاسته از تجربۀ زیستۀ نویسندۀ فرانسوی لبنانی‌تبار، امین معلوف، که با هدف تبیین مسئله‌ای بسیار مهم نگاشته شده است: اگر هویت‌ها تحقیر و تهدید به نابودی شوند فاشیسم، سلطه‌طلبی، سرکوب‌گری، و درنهایت «هویت‌های مرگ‌بار» سر برمی‌آورند. ازآن‌جاکه هویت انسان‌ها متشکل از عناصر متعدد و گاهی متعارض است، نمی‌توان تنها یک تعلق خاص را به آن‌ها نسبت داد، زیرا هویت افراد ترکیبی بوده و هر فرد می‌بایست تمامی تعلقاتش را مطالبه کند. مقصود نویسنده از ترکیبی‌بودن هویت بیان این نکته است که فرد می‌تواند دو ملیت داشته باشد، از والدینی با دو دین متفاوت حیات یابد، در مرز‌های چندین زبان زندگی کند و درعین‌حال خود را متعلق به تمامی آن‌ها بداند و آن‌ها را نیز از آن خود بداند. در این معنا، کرامت انسان‌ها فارغ از تفاوت‌های هویتی می‌بایست حفظ شود. مهم‌ترین نتایج حاصل از نقد کتاب در بخش صوری شامل حروف‌چینی، تلفظ اشتباه واژگان انگلیسی، و ایرادات دستوری است و در بخش محتوایی توجه‌نکردن نویسنده به عاملیت و فرایند ساخت‌بندی هویت است.

چکیده در این مقاله، هدف این است که با بررسی دقیق گزاره‎های اصلی در کتاب قواعد روش جامعه‎شناسی، اثر امیل دورکیم، انتقاداتِ اصلی وارد بر آن بیان شود. محتوای این کتابِ مشهور، که یکی از کتب پایه در علم جامعه‎شناسی است، بیان‌گر این موضوع است که دورکیم تلاش کرده ‎است تا جامعه‎شناسی را علمی با موضوع و روش مستقل از علوم دیگر معرفی کند و نشان دهد که این علمْ تجربی است. دیدگاه‌های خود را در این زمینه در شش فصل در این کتاب بیان کرده ‎است. برخی از مطالب این کتاب در فصول مختلف هرچند برای اثباتِ مطلبی است که گفته شد، در ضمن آن مطالبی آمده است که می‎تواند به‌منزلۀ اقرارِ دورکیم علیه برداشتِ او شمرده ‎شود که در این مقاله به آن اشاره شده ‎است. هم‌چنین، در برخی موارد، دورکیم از الفاظ و کلماتی استفاده کرده‌ است که می‎تواند درک دیگران را از دیدگاه وی خدشه‎دار کند. در برخی موارد، دورکیم بین مفاهیم مغالطه کرده‎‌ است که این امر به نظریات او انتقاداتی را وارد‎ می‎کند و در برخی موارد نیز مفاهیم و معناها به‌خوبی واضح و روشن نشده‌اند.

چکیده کتاب جامعۀ مصرفی و شهر پسامدرن روایت شکل‌گیری جامعۀ مصرفی و تناقضات آن در بطن تحولات اخیر است. این اثر سعی دارد ازطریق دیدگاه اندیشمندانی چون باومن و بودریار نشان دهد که تلاش مدرنیته در نگه‌داشت کم‌یابی، قطعیت، و بیگانه‌هراسی ناکام ‌مانده و در پسامدرنیته این موارد به‌صورت هزینه‌گری، عدم قطعیت، و تسری پرسه‌زنی به کل جامعه، درمقام مصرف‌کننده، به مدار زندگی بازگشته‌اند؛ جامعه‌ای که ویژگی بارز آن اغواگری است و اگرچه افراد فکر می‌کنند که قدرت انتخاب و آزادی دارند، نوعی مشق بدنی خودراه‌بر را در پیش می‌گیرند که هدف آن متناسب‌ساختن بدن خویش با وعدۀ کالاهاست. به‌موازات تغییرات جامعۀ مصرفی، در فضای جهانی ـ محلی‌شدن نیز شاهد جای‌گزینی دولت ـ ملت‌ها با شهرها درجایگاه بازی‌گران اصلی هستیم. در این شهرها برخی افراد، گروه‌ها، و سازمان‌ها ابتکار عمل جهانی دارند و مکان و فضا را درمی‌نوردند، اما برخی دیگر مقهور مکان هستند و در فضاهای طردشده‌ای مانند دگرجاها سیر می‌کنند. شهر پسامدرن علی‌رغم فضاهای مصرفی و سلطۀ اخلاق مصرفی در آن هم‌چنان شهری افتراقی است. توجه بیش ‌از حد به جامعۀ مصرفی، وزن اندک مطالب مربوط به شهر پسامدرن، و توجه‌نکردن به ریخت‌زایی شهری ناشی از جامعۀ مصرفی ازجمله کاستی‌های کتاب هستند.

چکیده هدف از نگارش مقالۀ حاضر معرفی، بازخوانی، و نقد کتاب معنابخشی به زندگی روزمره است که در سال ۲۰۰۹ توسط سوزی اسکات، نویسندۀ انگلیسی‌تبار، به‌رشتۀ تحریر درآمده است. کتاب تلاش می‌کند که در ده فصل تمامی سرفصل‌ها و ابعادِ مفهوم «زندگی روزمره» به‌‌منزلۀ مفهومی جامعه‌شناسانه را، که تاکنون در این عرصه مغفول مانده بوده، بکاود و آن‌ها را موردمداقه قرار دهد. فرض نویسنده بر این اساس شکل گرفته است که مطالعۀ زندگی روزمره در عرصۀ مطالعات جامعه‌شناسانه، که معمولاً مشغول پاسخ‌‌دادن به سؤالات و پیش‌بینی روندهای کلان اجتماع بوده است، عرصه‌ای حاشیه‌ای به‌شمار رفته که از فرط بدیهی انگاشته‌شدن گویی که لزومی برای مطالعۀ آن نبوده است. در‌حالی‌که به‌ادعای نویسنده، شناخت ساختارهای کلان اجتماعی بدون توجه به عرصه‌های خرد شکل‌دهندۀ آن، هم‌چون عرصۀ زندگی روزمره، امکان‌پذیر نخواهد بود. نتیجه این‌که‌ نویسنده نتوانسته ‌است از دایرۀ تنگ روان‌شناسی اجتماعی خارج شود و مباحث را در سطوحی جامعه‌شناسانه، چنان‌‌که ادعا کرده است، ارائه کند. به همین دلیل، نویسنده در فصول مختلف رویه‌ای سطحی و غیرنظری را به‌کار گرفته و از سطوح اولیۀ تحلیل فراتر نرفته است.

چکیده نیکلاس لومان از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان سیستمی ‌است. نظریۀ سیستمی‌ با ایده‌های تالکوت پارسونز در جامعه‌شناسی شکل گرفت. نقطۀ آغازین نظریۀ سیستمی‌ ‌لومان تحت‌تأثیر پارسونز بوده است، اما لومان با مطرح‌کردن رویکردی تلفیقی و ترکیب عناصر کارکردگرایی ساختاری پاسونز، با نظریۀ سیستم‌های عام و مفاهیمی ‌‌از زیست‏شناسی شناخت و سیبرنتیک و پدیدارشناسی، خود را به‌‌مثابۀ برجسته‏ترین نظریه‏پرداز سیستم‌ها معرفی کرد. «سیستم» و «محیط» دو مفهوم اصلی در فهم نظریۀ لومان است. کلید درک نظریۀ سیستمی ‌لومان در تمایز سیستم از محیطش نهفته است. در نظریۀ لومان یکی از محوری‏ترین وظایف سیستم کاهش پیچیدگی‌های محیط است. سیستم‌ها عناصر اصلی خودشان را تولید و مرزها و روابط میان ساختارهای درونیشان را تنظیم می‏کنند، هم‌چنین ازنظر لومان سیستم‌ها خود‏ارجاع و بسته‌‏اند. مقالۀ حاضر برای تحلیل نظریۀ سیستمی ‌از اصلی‌ترین مفاهیم لومان بهره جسته و به شرح و نقد هریک از این مفاهیم در نظام فکری لومان پرداخته است.

چکیده در چشم‌اندازی تاریخی به جریان‌ها و آبشخورهای معرفت در جامعۀ ایران درمی‌یابیم که ردپای تفکر انتقادی را کم‌تر در جریان تبادلات فکری می‌توان جست؛ یعنی شیوه‌های ارتباط و انتقال معرفتی به‌گونه‌ای بوده است که تفکر انتقادی در آن‌ها جایگاهی ندارد یا به‌صورت ضعیف و کم‌مایه حضور دارد. برآیند و میراث این خصیصۀ تاریخی جریان‌های معرفتی امروزه در اجتماعات علمی به‌‌منزلۀ یک ویژگی فرهنگی در عرصۀ عمومی در جامعۀ معاصر ایرانی بیان‌گر «کم‌مایگی خردورزی و تفکر انتقادی» است. ازاین‌رو، در انواعِ ارتباط ِمیان افراد و مناسبات اجتماعی و حتی در محافل علمی تفکر انتقادی جایگاه قابل‌توجهی ندارد. ازسوی‌دیگر، پیشرفت علمی مستلزم توجه جدی به تفکر انتقادی است. به این ترتیب، درصورتی‌که توسعه را راه‌برد و خواست ملی در نظر بگیریم، با کیفیت تفکر انتقادی در جامعه و روابط و مناسبات اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی نمی‌توان انتظار دگرگونی خاصی را داشت، چراکه با پدیدۀ کم‌مایگی خردورزی و تفکر انتقادی مواجهیم و تقویت این بایستۀ توسعه مستلزم توجه جدی‌تر و تلاش برای فراهم‌آوردن زمینه‌های رشد آن در جامعه است. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیل تاریخی، معرفی پیشینۀ ضدتفکر انتقادی در جامعۀ ایران، و بیان اهمیت آن برای پیشرفت و توسعه پیش‌نهادهایی برای ارتقای آن ارائه می‌‌شود.

چکیده کتاب‏شناسی انتقادی جامعه‏شناسی تشیع کتابی است که نویسندگان در آن به مذهب تشیع ازمنظری جامعه‏شناسی و باتوجه‌به آثاری که درطی هفت دهۀ اخیر منتشر شده‏، پرداخته‌اند. نویسندگان در هر فصل از فصل‏های هشت‏گانۀ کتاب یکی از موضوعات اجتماعی کاربردی دین را بررسی کرده‌اند. در هر فصل، یکی از تحقیقی‏ترین مقالات پژوهشی باتوجه‌به ویژگی‏هایی چون بررسی جامعه‌شناختی، حجم مقاله، کاربردی‌بودن پی‌نوشت‏ها تقسیم‏بندی موضوعی شده است. کتاب به‌دلیل ماهیت تألیف گروهی هماهنگی لازم را به‌لحاظ محتوا و بررسی موضوع ندارد.مؤلفان کتاب کوشیده‌اند تا به مذهب تشیع نه ازمنظر کلامی و فلسفی یا فقهی بلکه ازجنبۀ اجتماعی آن و تأثیراتی که در جامعه و انسجام میان مردم دارد بپردازند. فصل‏های هشت‌گانۀ کتاب بدین شرح‌اند: تاریخ اجتماعی؛ روحانیت و مرجعیت؛ سیاست و قدرت؛ هنر، ادبیات، و فرهنگ؛ مناسک؛ عرفان و تصوف؛ اماکن مذهبی و زیارت؛ انتظار و مهدویت.روش به‌کاررفته در این اثر را باید روشی اسنادی و هرمنوتیکال دانست که نویسندگان مقالات مختلف بیش‌تر به شرح برداشت‌های خود از یک کتاب و محتوای آن پرداخته‌اند.